Musiqa nazariyasi

V.Erkin variatsiyalar 
XIX asr о‘rtasida romantik– kompozitorlar ijodida 
yuzaga keldi.
Erkin variatsiyalarda mavzu strukturasi (shakli), garmoniyasi, tonalligi
о‘zgarishi 
mumkin. 
Ayrim 
variatsiyalarda 
mavzudan 
butunligicha 
foydalanilmaydi, balki uning alohida aylanmalaridan foydalaniladi, ular birinchi 
о‘ringa chiqadi va maxsus rivojlantirish obyektiga aylanadi.
Variatsiyalar qaysi bir melodik aylanmalarning, hattoki mavzuda ham emas, 
balki oldingi variatsiyalardan birida paydo bо‘lgan ohang rivojloviga qurilishi 
mumkin – bular «variatsiyaga variatsiya» deb nom olgan. 
Mavzu kо‘pi о‘zi bilan u qadar bog‘liq bо‘lmagan, turli xarakterdagi 
miniatyuralar zanjirini yaratish uchun sabab bо‘la oladi. Variatsiyalar bunda shu 
qadar individual xususiyatlarga ega bо‘ladiki, ularni turli janrlarda –vals, mazurka, 
marsh kо‘rinishida yozish mumkin bо‘lib qoladi. Erkin variatsiyalarning alohida 
turi – janrli variatsiyalar yuzaga keladi. Erkin variatsiyalarni yaxlit bir butunlikka 

---

88 
jamlashda 
kontrastlik tamoyili
katta rol о‘ynay boshlaydi,bu esa janr 
rangbarangligi 
va 
ayrim 
variatsiyalarning 
individuallashuvi 
bilan 
uyg‘unlashib,butun turkum xarakterini syuitaga yaqinlashtiradi. 
Erkin variatsiyalar mavzusi 
xarakteriga kо‘ra qat’iy variatsiyalarnikidan 
kо‘p ham farq qilmaydi. U yarim kadansda tugallanishi bilan yoyiq bо‘lishi 
mumkin; shu tufayli ayrim variatsiya shakllari ham yoyiq bо‘lishi mumkin 
(Shuman. «Simfonik etyudlar»). 
Erkin variatsiyalarda mavzuni rivojlantirish usullari
: 
1. Erkin variatsiyalarning eng tipik qirrasi – ularda mavzuning yaxlit emas, 
balki fragment (parcha) kо‘rinishida qо‘llanishi; variatsiya asosini mavzuning 
alohida elementlari(unsurlari) tashkil qila oladi. Ohang-mavzuviy rivojlantirish 
yо‘li bilan о‘z tonal rejasiga, о‘zining mavzudan mutlaqo farq qiladigan garmoniya 
va shakliga va h.k. ega bо‘lgan mustaqil pyesa-miniatyura yaratiladi.
Bunday variatsiyalarda mavzu elementlarini ritmik о‘zgartirish katta rol
о‘ynaydi, u tufayli qо‘shiq intonatsiyalari raqs, skerso kabi jaranglashi mumkin 
(yoki aksincha), bu janrli variatsiyalarida muhim ahamiyatga ega.
2. Variatsiya asosini mavzu emas, balki mavzuning oldingi variatsiyalardan 
biridagi qayta ishlanmasidan olingan yangi mavzuviy komponentlardan biror bir
element tashkil etadi («variatsiyaga variatsiya») (P. Shuman. Sonata f-moll, III 
q.). 
3. Variatsiyalash asosan mavzu shaklini (strukturasini) kengaytirish yoki 
qisqartirish tomon о‘zgartirish yо‘li bilan amalga oshiriladi. 
Masalan, Chaykovskiyning «Buyuk artist xotirasiga» triosi ikkinchi qismida 
ikki qismli shakl mavzu shaklining qо‘shilishi bilan uchinchi qismda uch qismliga 
aylantirilgan. Chaykovskiyning № 3 syuitasi finalida mavzuning uch qismli 
shakli oltinchi va yettinchi variatsiyalarda bir qismliga о‘tadi.
4.Variatsiyalarning
 
turkumda joylashuvi asosan kontrast tamoyiliga 
bо‘ysundiriladi. Yonma-yon joylashgan variatsiyalar, odatda, bir-biri bilan 
xarakteri, sur’ati, janrli variatsiyalarda esa janriga kо‘ra ham kontrast hosil qiladi. 
Qat’iy variatsiyalarda kuzatilmaydigan tonal kontrastning qо‘llanishini ta’kidlash 
juda muhim. Erkin variatsion turkumdagi variatsiyalar turli tonalliklarda, ba’zan 
mavzu tonalligidan juda uzoq tonalliklarda ham yoziladi.