Муратбай нызанов ашык

— Атызда ма?
— Яка-ау! — деп Тилеухан кулип жиберди. — Атызга жум- 
сап сен бир дийкан ба един? Ушырасыута барасан! Шешеси 
«патша кыз»ды базарра жиберейин деп атыр. Уйинин 
тусынан етип баратырып еситип калдым. Бундай пурсатты 
колдан жаздырыуга болмайды. Дэруазасынын бержагында 
барып кутип тур. Кдлага барганша-кайтканша сейлесип кай- 
тасан! Ертен сентябрь келсе, бул кунлер 
caFaH 
таптырмайды.
Тилеуханнын кыстауы менен Исмайыл туфлийин журип 
баратырып кийди де, Ханзаданын деруазасынын алдына 
карай журди. Деруазара бес-алты адым калганда токтады. 
Арман барыура журеги бетлемеди. Биреу 
шырып
калыуы 
мумкин. Жэне аяк тысырлысын сезип калса, ийти acnaHFa 
секирип уреди. Бундайда уйинде отырган адам да 
шырып
KapayFa 
мэжбур болады. Ол майда адым менен изге карай 
журди. Жол бойы не сейлесиу кереклиги хаккында ойлады. 
Кеш еги иретте Сулыухан ушеуи бирге керген кино 
хаккында сейлессе болады. Фильм бастан-аягына жанып 
турран мухаббат еди. Алдында отырган еки-уш жасы улкен 
шыгып кетти.
— Эй, садарасы кетейин! Заман бузылыл баратыр! Усыны 
керген жаслар не кылмайды! — деп барар еди жол бойы. Ал, 
жаслар болса кинодагы жигит-кызлардын жэне де ашьны- 
рак херекетлерин кутер, айырым кызлар болса уялган болып, 
еки колы менен кэзлерин басып алар, лекин, сел етпей, 
олардьщ бармакларыньщ арасын ашып карап отырганын 
кэргенде Исмайыл билдирмей жымыйып кояр еди.
Бундай 
к ы з р ы н л ы
сюжет уактында Исмайыл ерксиз 
турде Ханзадага тыгыла тусер еди. Ханзада да онша ийнин
75

---

тартып алмайды. Лекин, аржаганда отырран Сулыухан биресе 
экраннан, биресе булардан кезин айырмас еди. Булар оннан 
уялканынан дузиуленип отырыура мэжбур. Хэзир сол кино 
хаккы нда эн ги м е козгаса болады. Сол куни кайтарда да 
Сулыухан оларра кеп кесент еткен.
— К,оркып баратырман, мен ортацызда журейин! — деп 
т ы р ы л ы п
алран еди.
О ндагы иш лей кы зган ы ш ты Х анзада сезер , лекин, 
Исмайыл OFaH жорымас еди. 0 з карындасындай сыйлар еди 
оны! Лекин, сыйласык баска, кызганыш баска... Кэйткенде де 
оны н кызраныура хакысы жок. Исмайыл оран кеуил коя 
алмайды. Хужданы жол бермейди.
Ол муйеш ке келип , ж эн е дэруазара айлан д ы . Кино 
хаккында айтыу балалык деп ойлады. Окыган китаплары 
хаккында сез етиу «унынды шашайын ба?» дегендей гэп. 
Олар енди жазылатугын «китап» хаккында сейлесиуи керек. 
«Мухаббат китабы» хаккында! Бул ки тап ты н авторлары 
екеуи болыуы тийис! Ушиншиси артыкмаш!
— Хе, балам, жайша журсен бе?
И см ай ы л к у т и л м е ге н д а у ы с т а н с е л к ете калды . 
Дэруазадан Ханзаданы ертип анасы 
ш ы р ы п
киятырран еди.
«Албыраранда лэббай табыла ма?!» Исмайыл кутилмеген 
дусласыудан есенкиреп калды.
— Ассалаума элейкум, апа! — деп кос-коллап сэлемге 
умтылды.
— Кеп жаса балам.
— Мына, Генжемурат араньщ уйине келип едим, хэзир 
шыраман деп еди...
— Илимпаз аганны н уйи анау Foft, ж акы ны рак барып 
тура 
р о й
, 
ийт босанып кетсе тислеп алар.
Сон кызын кыстады:
— Жур латша кыз!
О ны тек Тилеухан ем ес, анасы да «патш а кыз» деп 
шакыратурынын сол сапары билип алды. Ол кемпир сакдаган 
кыз болып, атына карай анасы солай атаран екен. Ханзада 
анасы ны н кезинин тасасын алып, ернин кымды. Исмайыл 
болса м эни ли жымыйды. Ол кутилмегенде 
ш ы р ы п
калган 
кы зд ы д анасы нан канш а кысынса да, Ханзада менен кез 
урыстырранына мэс еди. Бул ойламаран ушырасыу — тегин
76

---

ушырасыу болмады. «Сени суйемен» деп мын мэрте сыбырлап 
айткэннан абзалырак болды. Тил менен айтылран мухаббатган 
кез бенен айтылран мухаббат анагурлым тэсирлирек! Сонын 
ушын бул езгеше хэм умытьшмайтутын ушырасыу болды. Оны 
кыз сезди. Д эр у аза алдында хеш ким кезине керинбей, 
делбелердей гезип журген ашык жигиггин кеулин анлады. Бул 
ушырасыу — KHHOFa, театр Fa барган сейиллердин тастыйъпы 
болды. Енди OFaH тил менен «суйемен» деп айгыу артыкмаш! 
Кезлер дусласты! Кезлер айтты!
Еки куннен кейин Тилеухан женгеси бул ?акыядан хабар 
тапты. Сол куни Исмайыл женгесинин кустаны кылыуынан 
тартынып, ундемей жумысына кетип калган еди.
— Б э р е к е л л а , к э й н и м ! К алаяа дейин бармасан да 
кзтырыпсан.! А насына сени калай керсетиуимди билмей жур 
едим, кара, кудайдын эзи келистирди.
Исмайыл уялыл, мыйыктан кулди.
— Сондай болып калды...
— Ж аксы болтан! Ен баслысы — шешем онша «кет эри» 
емес. «Маган ата-тегин таныстырып кой» деди. «Жаксыньщ 
эулады» дедим де, аржагын жутып жибердим. Катын заты 
мен билгендей болатутын болса, иши дубирлеп атыр онын. 
Эбден дицкесин куртыйып айтаман! Айтканда да аузынын 
сууы куры й тугы н кы лы п айтаман! Мен бийкар сахнага 
шыгып журмен бе?
Тилеухан иси журисип киятырранына мэс болып кадды.
Ханзада дэрхал усы уакыяны есине салран еди. Лэззетли 
уакыялар еди булар.
И см ай ы л ч ем о д а н ы н аш ы п иш инен бир бууат гул 
шырарды.
— О-о! — деди кызлар кууанып. — Окажется у вас зимой 
тоже цветы растут!
— Наш а зим а — к ак наш а душа! Всегда теплее! — деди 
Исмайыл кулип.
Ханзада оны н берген жууабына риза болып мазатланып 
турды. И см айы л бууаттары гвоздика гуллеринен бир-бир 
Данадан а л ы п О ля м е н е н О ксан ага берди, калганын 
Ханзадара усынды.
— Ой, спасибо! — деди Оксана гулди кумартып ийискеп.
— Красный цветок — это знак ревности! — Бул Олянын 
гэпи еди.
77

---

— Я всех вас ревную! — деп кулди И см айы л.
— От кого?
— От холодного декабрьского ветра!
— Н аверно своего зем ляка побольш е? А?!
Кызлар кеуилли кулисти. в з и н кебирек кызганатугынына 
Х а н з а д а а у ы л д а г ы д а й б о л ы п у я л м а д ы , к е р и с и н ш е
кууаныш лы тур билдирди.
— М ен кофе кояйын, — деди Ханзада гулди вазага салып.
— Як, коймай тур! М ен и н сизлерге алы п келген баска 
бир са/гам бар. Вахтёр кем пирдин касы нда турыпты. Хэзир 
алып келейин.
И см айы л улкен торн абат кауы н ды к о т ер и п келгенде 
кы злар т есек л ер и н ж ы й н асты р ы н к ы р ап , столга мийман 
ушын уш -терт бутерброд таярлап кой ган екен . Кдуынды 
керип кууанып кеткен олар, бутербродты алып койыу менен 
болды.
— Оксана каракалп акты н кауыны уш ы н бизлер жакка 
келин болажак! — деди Ханзада кулип.
— Джигит барма?! — деди О ксана гэпти илип алып.
И см ай ы л х ай р ан б о лы п гэ О к с а н ар а , гэ Ханзадара
карады.
— Моя мать кры м ская татарка! — деди О ксан а OFaH. 
— Так что азгина тушинам!
Исмайылдын жатакханада иркилиу уакты елшеули еди. 
Кызлар менен кеуилли хошласып, сыртка шыкды. Ханзада 
гузетип койды.
— Девушка, далеко не уходи! — деди вахтёр кемпир.
Олар сыртта бир-бири менен ауыз косып сейлести. Бир-
б и р и н е 
ы н т ы р ы с ы п
к ар аст ы . К ы с к а рана ау ы л -ел д и н
аманлырын айтты. Сон ауылда тарты нш аклы к пенен еткен 
ушырасыуларды кайта ядка тусирди. Рэхатленип еследи олар 
сол мэуритлерди! Олардьщ гэпи тез таусылып калды. Кезлар 
бир-бирине ынтыкты. Денелер бир-бирине жакынлады.
— Кара, бугин хауа кандай ашык! — деди Ханзада езин 
сэл шалрытпакшы болып.
И см айы л он ы н тун койны нда да кы сы н ы п турранын 
сезди.
— Хо, ана жулдызды кордин бе? — деди ол аспандагы 
ж ар ы к жулдызды керсетип. — Кара, кандай ж айнап тур! 
Зухра жулдызы ол!
78

---

I
— Кердим, — деп лаб ушынан макуллады Ханзада.
—
Хэр сапар тунде 
a c n a H F a
карасам, дэрхэл сол жулдызга 
кезим туседи хэм сени кергендей боламан.
— Мен жулдызга усайман ба? — деп наз етип кулди 
Ханзада.
— Жуде уксайсан,!
— Онда маран кольщыз жетпейди екен 
f o
!
Жигит гептен женилгенин билди.
— Жетпесе ушып бараман! — деди бос келгиси келмей. 
— Мине, онысыз да жетти колларым! Менин Зухра жулды- 
зым аспаннан жерге тусти.
— Крльщызды алын, уятты!
— Кимнен?
— Айдан.
— Ай жулдыздын женгеси! Ол Тилеухан кишемиз 
р о й
.
Олар кеуилли кулисти. Денелер кем-кем бир-бирине
жакынлады. Декабрьдин етинди шымшып алатурын аязы 
олар
Fa 
хеш сезилмес еди. Исмайылдын Ханзаданы бауырына 
тарткан коллары оны кем-кем кыса тусер, Ханзада 
OFaH 
карсылык керсетиуге ажиз еди. Оран бар еркин берди.
Лэблер бир-бирин тапты! Биринши поса еди ол! 
T yH F bim
мухаббат посасы! Леблерди куйдирип жиберетулын жалын 
поса еди ол! Ym мын шакырым жерден оны мергиядай 
тартып алган поса еди бул! Исмайыл мухаббат хаккында 
окыран ки тап лары н дагы висал кеш елеринин бундай 
лэззетли болатугынын биринши мерте сезди. Бул сезим сол 
уакытта екеуинин де кеулинен, журек сезиминен етип атгы.
— Девушка! Я вам сказала!
Х анзада ш орш ы п кетип Исмайылдын кушадынан 
жаздырылды.
— Кднша кун боласан?
— Yin кун!
— Мейли, онда, керискенше!
— Ертенгеше!
— Ертенгеше!
Исмайыл менен Ханзаданын хошласыу ушын созван 
коллары бармак ушына дейин бир-бири менен усласып 
барып ажырасты.
79

---

И с м а й ы л а сп ан д ар ы Зухра ж у л д ы з ы н а к атты тигилип 
куш агы н к е р и п , б и р е к ш е д е а й л а н д ы . Ж е р д е ги ап п ак кар 
о н ы н к у у а н ы ш ы н а к у у а н ы ш к о с к а н д а й с ы к ы р л а п сес 
берди.
**•
И см ай ы л я н в а р ь д ы н о р т а лар ы н д а Х ан за д ад ан хат алды 
А радан б и р аз уакы т ет и п к е т к е н д ей еди к ы я л ы н а . Есаплап 
караса жана бир а й -а к болран екен. Л ек и н , ды м узак етти усы 
бир ай. Б и р ж ы лга тенлессй ип дсп калды . К еуидци сарыныш 
бийлеп алса ол минутты саатларра, саатты суткапарра айлан- 
ды ры п с о зар екен.
Х ан зад а м ен ен болран к ы с к а хэм л э з з е т л и ушырасыу- 
л а р д ы ол х э р к у н и е с л е р , о н ы н а й т к а н с е з л е р и н
сы н ры рлаган д ауы сы м енен к ы я л ы н д а к ай та ж анланды рар 
еди. Т ам ам ланы п калса ж эне кайтадан... ж эн е сол О ксана хэм 
О ля, ж э н е сол вахтёр кем п и р. ж э н е сол эт к е л ге жабысып 
ту pFaiI т с м и р д а р а к — м ухаббат д ар а р ы ... Е н д и б о л са хат 
к е л д и . Е с к е а л ы п , т у н л е р д е к и р п и к к а к п а й к ы я л етип 
uibiFbiyFa ж ан а се зл е р , ж ан а уакы ялар бар бул хатта!
«С ен к ел ген д е п утки л а у ы л -ел к э ш и п к е л г е н д е й бир 
ж а с а п к а л ы п е д и м — д е п т и х а т т а . — Ж а з д ы н е т к и н ш и
ж ам р ы р ы н д ай д ем д е к е т т и н де к а л д ы н . Ш э х э р хууилдеп 
калды . К дсы м дагы кы злар м енен де аш ы л ы сы п сейл есп ей
кой ды м . Р асы н ай тсам , б ар и н е колды би р с ер м е п , ауылга 
к а й т к ы м кел и п кетти . « К ы й ы н л ы к д еген ге ш ы дау керек. 
С аб ы р-такатлы б о лм асан хеш уакы т турм ы стан писпейсен!» 
— д еп а га м у р ы с ы п -у р ы с ы п к а й т а р ы п ж и б е р е т у г ы н ы н
билемен. Л еки н , соран дейин уш -тэрт кун ауылда б олам ан дэ! 
К дп ы лы п . бы йы лгы кы ек ы каникул да уш кун болды . Д ы м 
к ы с к а б о л д ы бул д ем ал ы е . О н ы н у с т и н е Н е к и с к е сол 
к у н л ер и с а м о л ё т у ш п ай кал д ы . М е н и н ауы л ды с а гы н ы п
ж у р г е н и м д и б и л и п , т э б и я т та м аран к ы р с ы к т ы . М е н и н
ш ы дам лы лы ры м ды сы н ап к ерм ек ш и болды ш ам асы .
Ж азта ш ы к са м , окы уы м ды ауылга езгертн п ал ам ан , яки
Т а ш к е н т к е . М е н б э р и б и р Л о м о н о с о в б о л а а л м а й м а н . 
Б
о л р ы м
-
э м
к е л м е й д и . М ен Х ан зад а б о л а м а н . Б ал ал ар р а 
а н гл и ч а н т и л и н уйрететугы н эп и у ай ы мураллим б о л ам ан .
80

---

Сенин менен де сол тилде сэлемлесип, сол тилде хошласа- 
ман. Бир жакка кетерде! «Гудбай!» деймен саган, «шо-оу» деп 
кояман!..
Ауылды берилип саганган сайын сени сыртыннан айып- 
ладым. Акыры, сен 
f o ,
менин кеуилиме сагыныш урьнын 
сеунп кеткен. Ол болса куннен кунге 
F a y a a n
осип, мени 
c a F b i H b i u i
орманында адастырып кетти.
Енди Алпамыстын аухаллары калай? Байшубар байрак- 
тан озып келе ме? Араны ашып таслап оза ма! Хеш бир тул- 
n a p F a
екш есин бастырмай ма? Билесен 
f o ,
Баршын-ай 
бармак ушы озранды озды демейди. Шубарын байрактан 
келмесе Барш ы н айым алдына шыкпайды. Саган серт 
коймайды...
Буннан кейинги сезлер де сол акшамдагы ушырасыуды 
еске салар еди. Исмайыл хаттан катгы тэсирленип жууап 
жазды. Бир хэпте етпей жане бир хат женетги. Он куннен 
кейин жане бир сагынышлы хат... Дэслепкилерине жууап 
кутпсстен жазып турды. Хатлар канша жийилескен сайын 
олар еэлерин хэр куни ушырасып тургандай сезди.
— Мухаббатка садыклыкты еркеклер «хаялдан коркыу» 
деп бахалайтугын кусайды, сен калай тусинесен буны?-деп 
сауал жоллар еди Ханзада хатында.
— Мухаббатка садыкпык — Уатанды хэм ата-ананды 
суйип хурмет еткендей мукаддес сезим! — деп жууап жоллар 
еди Исмайыл.
— Алпамыс ез сертинде тура ма? — деп сорайды Ханзада.
— Баршынай ше?
— Путкил емирим дауамы!
— Та акырры демгеше!
Бул сауаллар дара-дара жиберилер. сауал-жууаплар бир- 
бирине жетип келгенше арадан ярым ай-бир ай етип кетер 
еди. Олар бирин Алпамыс, бирин Гулпаршын-Баршынай деп 
сол декабрьдин аязлы кешннде рамзий тенетен еди.
Б эх эр к у н л с р и н и н биринде Исмайыл хожалыгын 
Нокиске кеш и ри п алды. Каланын кишкене, басы берк 
кеш ссинсн онш а саулатлы болмаса да, уялмай кирип- 
ш ыккандай жай сатып алды. Жайга Генжемурат aFacu 
жэрдсм етти. Хуниметтен азлы-кемли пул шырартып берди. 
Калганына есигиндеги малларын сатты, кой-ешкилерин де
81

---

базарра салды. Тек бес шайтан тауык езлери менен бирге 
келди. Харамнан ийти менен пыш ы п
>1
жок, вдцалдан сол бес 
тауык еди дуньясы. Ауылдан алып келген текийментлери еки 
белмесине тесеуге гана жегги. Калган еки белме жаландщ 
калды. Анасы оны бэнтлеп жауып койды. Журт кермесин 
деди.
К еш ип келген куни консылар кутлы болсын айтып бир 
катар кирип шыкгы. Хэммеси де тек нан ауыз тийип кетти. 
Огырмады.
— Жайласып ала берин, кейин арнап келемиз, — деди.
Б и й б и раба елти сол кун н ен б асл ап о л а р д ы н арнап
келиуине таярлана баслады. Дигирманы бар уй тауып алып 
бир кепшик жууерисин тарттырды. А скабак салып загара 
жапты. Кауын какларын ш екийнеден алып тазалап койды. 
Секлерин кеуип кетпесин деп сая жерге кымтады. Бирак, 
консылардьщ х.еш кайсысы арнап келмеди. Кдлалылардьщ 
кисини кысындырмау ушын усылай д ел и л айтатугынын 
елти кемпир билмейтупян еди. Рас келетугын шыгар деп 
ойлап еди.
— Апа, агайин-тууганлардын кеш кайсысы он болсын 
айтып келмеди го, — деди бир куни Исмайыл анасына.
Консылардын «келемиз» деп келмегени Ш ымбайына 
батып журген кемпир сууык демин алды.
— Эй, шырагым-э! — деди сон. — Агайин кай «акта келе- 
ди — нанын кальщ ырак болса келеди. Етек-женин жыйнай 
алмай атырган ж есир кем п и р м енен ж етим баланы не 
кылсын!
' Исмайыл аиткан гепине пушайман болды. Томен карады.
— К дйгы рм а балам! Б асы нд ы кетер! — д ед и анасы 
б ал асы к ап а б о лы п к а л г а н ы н с е з и п . — Э к е н пакы р 
айтатугын еди: — туске дейин жейтугын нанын болса шукир 
ет, аллатааланын ези тустен кейинги несийбенди жеткереди, 
деп... Сол айткандай, бул кемли кунлер-эм етер, нанымыз 
калы ны р, ж аман ш атпам ы зды н орны н а улкен сарай да 
курылар, сен ел таныган азамат боларсан, эне сонда сени 
агайин де, дос яран да излеп табады.
— Ондай уакта излеп тапкан дос яранньщ , агайиннин не 
кереги бар?! — дем екш и болып турды И см айы л, бирак, 
анасын тагы да «ук»летип алмауы ушын ундемеди.
82

---

Бир хэптеден кейин Генжемурат атасы менен Тилеухан 
кишеси келди. Орамына кушак жеткисиз туркмени гилем 
алып келди ж айга. Бурын сонлы ондай гилем тутынып 
кермеген еди Исмайыллар. Экесинин де, анасынын да, OFaH 
колы жетпеген. Кишкене шалшадай га на туркмени галысы 
бар еди раррысы камал ранда.
— Б ай