Muqaddima

MARKAZIY NERV TIZIMINING XUSUSIY 
FIZIOLOGIYASI 
 
     Oddiy  bir  pay  refleksi  sodir  bo'lganda  ham  shu  refleks  markazidan  tashqari,  MNT 
dagi  boshqa  qismlar  jarayonda  ishtirok  etadi.  Umuman  har  qanday  ta'sirotga  MNT  bir 
butunligicha  javob  beradi.  Shuning  uchun  ham  faoliyat  nuqtai  nazaridann  MNT  ni 
qismlarga  bo'lish  shartlidir.  Ammo  ma'lumotlar  bayoni  oson  bo'lsin  uchun  va  eski 
an'anaga  ko'ra,  MNT  faoliyati  shartli  ravishda  orqa  miya,  uzunchoq  miya,  o'rta  miya, 
oraliq  miya,  miyacha,  po'stloq  osti  tuzilmalar,  miya  yarim  sharlari  po'stlog'i,  vegetativ 
nerv tizimi faoliyatlariga bo'linadi (20-rasm). 
 

---

 
 
55 
 
ORQA MIYA 
 
     Orqa  miya  MNT  ning  filogenetik  eng  qadimiy  qismi.  U  organizmning  barcha 
murakkab  harakatlarini  boshqarishda  ishtirok  etadi.  Bundan  tashqari,  tana,  qo'l-oyoq 
terisidagi 
eksteroretseptorlardan, 
proprioretseptorlardan 
va 
deyarli 
barcha 
visseroretseptorlardan keladigan impulslarni qabul qiladi. Orqa miya bosh muskullaridan 
tashqari barcha skelet muskullarini nervlaydi. 
      
 
20-
расм. Марказий'нѐр6 тизимини бўлимларга ажратйш 
схѐмаси.
 
 
Organizmdagi 
behisob 
harakat 
reaksiyalari  orqa  miyaning  reflektor 
faoliyati 
natijasidir. 
Bu 
reflekslarning 
markazlari 
orqa 
miyada  joylashgan.  Ba'zi  reflektor 
harakatlarning  markazlari  miyaning 
yuqori qismida joylashgan. 
     Ana  shu  reflekslarning  yuzaga 
chiqishida 
orqa 
miya 
afferent 
impulslarni retseptorlardan yuqoridagi markazga, efferent impulslarni esa shu markazdan 
muskullarga  o'tkazadi.  Demak,  orqa  miya  ikkita  asosiy  faoliyatni  –  reflektor  va 
o'tkazuvchi  yo'l  vazifasini  bajaradi.  Shuningdek  orqa  miyada  simpatik  va  parasimpatik 
nerv  markazlari  joylashgan.  Bu  markazlar  ichki  a'zolar  faoliyatini  bboshqarishda,  ichki 
muhit  turg'unligini  saqlashda  katta  ahamiyatga  ega.  Odamning  orqa  miyasi  8  ta  bo'yin, 
12 ta ko'krak, 5 ta bel, 5 ta dumg'aza va 1-3 ta dum segmentlaridan iborat. Uning 31 juft 
oldingi  va  31  juft  orqa  ildizlari  bor.  Oldingi  ildizlarda  markazdan  qochuvchi  efferent 
tolalar,  orqa  ildizlarda  esa  markazga  intiluvchi  afferent  tolalar  o'tgan.  Ch.Bell  va 
F.Majandi  orqa  miyaning  orqa  va  oldingi  ildizlarida  afferent  va  efferent  tolalarning 
qonuniy ravishda taqsimlanishini kashf etishgan. 
     Orqa ildizlardagi tolalar soni oldingi ildizlardagidan deyerli ikki marta ko'p. 
     Orqa miyadagi 13 millionga yaqin neyronlarning faqat 3%  efferent neyronlar, qolgan 
97% oraliq  yoki interneyronlardir. Afferent neyronlarning  tanalari  MNT  dan tashqarida 
joylashgan. Afferent tolalarni skelet muskullariga beradigan neyronlarning tanalari spinal 
tugunlarda,  ichki  a'zolarning  sezgilarini  ta'minlaydigan  neyronlarning  tanalari  esa 
vegetativ nerv tizimining ekstra- va intramural tugunlarida joylashgan. 
     Afferent  neyronning  bitta  o'simtasi  bo'lib,  somadan  sal  uzoqlashgach  ikkita  shohga 
bo'linadi.  Biri  retseptordan  qo'zg'alishni  somaga,  ikkinchisi  esa  impulslarni  hujayra 
tanasidan  orqa  yoki  bosh  miyadagi  neyronlarga  yetkazadi.  Qo'zg'alishni  o'tkazish 
tezligiga, yo'g'onligiga ko'ra bu tolalarni A, B va C guruhlariga kiritish mumkin. 
    Orqa  miyaning  efferent  neyronlari  alfa-  va  gamma-motoneyronlardan,  hamda 
vegetativ  nerv  tizimining  preganglionar  neyronlaridan  iborat.  Alfa-motoneyronlar  orqa 
miyada  shakllangan  signallarni  skelet  muskullariga  yetkazadi.  Bu  neyronlarning 
aksonlari muskulga yaqinlashib, bir qancha shohchalarga bo'linadi va 10 dan 100 tagacha 
muskul tolalarini nervlab, harakat birligini hosil qiladi. 
     Gamma-motoneyronlar  skelet  muskullarining  murakkab  retseptorlari  –  muskul 
duklari ichidagi intrafuzal muskul tolalarni nervlaydi. Bu neyronlardan muskul duklariga 

---

 
 
56 
 
tushib  turadigan  impulslar  intrafuzal  muskul  tolalar  tarangligini  ekstrafuzal  tolalarning 
qisqarishiga moslab, retseptor sezgirligini yuqori darajada bo'lishini ta'minlaydi. 
     Orqa  miya  ko'krak  va  bel  segmentlarining  yon  shoxlarida  preganglionar  simpatik 
neyronlar, dumg'aza qismida esa parasimpatik preganglionar neyronlar joylashgan.  
     Orqa  miyaning  oraliq  neyronlarini  o'simtalari  miyadan  tashqariga  chiqmaydi.  Bu 
o'simtalarning yo'nalishiga ko'ra asl srinal va proyeksion interneyronlar tafovut qilinadi. 
Asl  spinal  interneyronlarning  dendritlari  va  aksoni  bir  necha  yondosh  segmentlar 
sohasida  tarqaladi.  Proyeksion  interneyronlarning  aksonlari  esa  orqa  miyaning 
ko'tariluvchi yo'llarini tashkil qiladi. 
  
ORQA MIYANING REFLEKTOR FAOLIYATI 
 
     Orqa miya bir tarafdan talaygina reflekslar markazi bo'lsa, ikkinchidan pastdan tepaga 
va  tepadan  pastga  o'tadigan  bir  talay  yo'llarning  yig'indisi  hisoblanadi.  Shunga  ko'ra, 
uning  faoliyatini  shartli  ravishda  reflektor  faoliyatga  va  o'tkazuvchi  yo'l  faoliyatiga 
bo'ladilar. 
     Orqa  miya  bajaradigan  faoliyatlar  doirasi  juda  keng.  U  deyarli  barcha  harakat 
reflekslarini  yuzaga  chiqarishda  ishtirok  etadi  (bosh  muskullari  harakatidan  tashqari), 
siydik ajratish va jinsiy faoliyat, to'g'ri ichak faoliyati, haroratning barqarorligini saqlab 
turish va modda almashinuvini boshqarish, ko'pchilik qon tomirlarning tonusini saqlash 
bilan bog'liq bo'lgan reflekslarni yuzaga chiqaradi. 
     Orqa  miyaning  harakat  va  tonik  reflekslari  tananing  fazodagi  harakatlarini,  tana 
qismlarini  bir-biriga  nisbatan  harakatlarini,  yotish,  o'tirish,  tik  turishni  (vaziyatni) 
ta'minlaydi. Orqa miyaning reflektor faoliyati to'g'risida ma'lumot olish uchun 2-jadvalga 
qarang. 
     Yuqorida  ko'rsatilgan  spinal  reflekslar  sun'iy  yo'l  bilan  hosil  qilinadi.  Masalan, 
paylarga  ta'sir  qilinmasa,  bu  reflekslar  tabiiy  sharoitda  kuzatilmaydi.  Ammo  tabiiy 
sharoitda  pay  (cho'zilish)  reflekslari  o'ziga  xos  tarzda  sodir  bo'ladi.  Odam  tik  turganda 
yerning  tortish  kuchi  oyoqlarni tizza  bo'gimlarida  bukishga qaratiladi. Natijada sonning 
to'rt  boshli  muskuli  sal  cho'ziladi,  taranglashadi.  Muskul  cho'zilib,  proprioretseptorlarni 
(muskul  duklarini)  qo'zg'atadi  va  ulardan  orqa  miyaga  borgan  impulslar  to'rt  boshli 
muskulni qisqartiradi. Bu esa oyoqlarni gavda og'irligidan bukilishiga yo'l qo'ymaydi. 
     Tana  qismlarining  ma'lum  holatini  ta'minlovchi  vaziyat  reflekslari  orqa  miya 
reflekslarining  katta  guruhini  tashkil  qiladi.  Bulardan  bo'yin-tonik  reflekslari  katta 
ahamiyatga  ega.  Ular  miya  stvolining  boshqa  qismlari  boshqaradigan  tonik  reflekslar 
bilab  chambarchas  bog'liq. Vaziyat  va  tonik  reflekslarga keyinroq  yana  qaytamiz.  Orqa 
miyaning visseral reflekslari ichki a'zolar faoliyati bobida bayon qilinadi.  
 
ORQA MIYA O'TKAZUVCHI YO'LLARINING FAOLIYATI 
 
     Tuzilishiga  va  bajaradijan  ishiga  ko'ra  uyg'un  bo'lgan  orqa  miyaning  turli  qismlarini 
va  orqa  miyani  bosh  miya  bilan  bog'laydigan  tolalar  guruhlari  o'tkazuvchi  yo'llar 
deyiladi. Har qaysi yo'lni tashkil qiladigan tolalar bir xil neyronlardan boshlanib, ma'lum 
bir faoliyatni bajaradigan neyronlarda tugaydi. 
     Faoliy  xususiyatlariga  ko'ra  assotsiativ,  komissural  va  proyeksion  tolalar  tafovut 
qilinadi.  Assotsiativ  tolalar  orqa  miyaningbir  tomonidagi  turli  segmentlarni  bog'laydi. 
Komissural  tolalar  esa  turli  segmentlarning  qarama-qarshi  tomonlari  o'rtasida  o'tgan. 

---

 
 
57 
 
Proyeksion  tolalarni  haqiqiy  o'tkazuvchi  yo'llar  deyish  mumkin.  Ular  pastdan  yuqoriga 
va  yuqoridan  pastga  o'tib,  orqa  miyani  markaziy  nerv  tizimining  yuqori  qismlari  bilan 
bog'laydi. Bular ko'tariluvchi (markazga intiluvchi, afferent, sezuvchi) va tushuvchilarga 
(markazdan qochuvchi, efferent, harakatlantiruvchi) yo'llarga bo'linadi. 
     Tashqi  va  ichki  muhit  o'zgarishlariga  javoban  qo'zg'aladigan  retseptorlarda    vujudga 
kelgan  impulslar  ko'tariluvchi  o'tkazuvchi  yo'llardan  o'tadi.  Ko'tariluvchi  yo'llarga 
ekstero-, proprio- va interoretseptiv sezgi yollari kiradi. 
     Tushuvchi  o'tkazuvchi  yo'llar  impulslarni  bosh  miya  tuzilmalaridan  tashqi  va  ichki 
muhit  o'zgarishlariga  javob  reaksiyalarini  shakllaydigan  orqa  miya  markazlariga 
o'tkazadi. Asosiy o'tkazuvchi yo'llarning ta'rifi 3-jadvalda berilgan.