Muqaddima

REFLEKS  YOYI VA REFLEKSLAR TASNIFI 
 
     Neyronlar  sinapslar  yordamida  bir-biriga  bog‘lanib,  neyronlar  zanjirini,  nerv 
markazlari, refleks  yoylarini  hosil  qiladi. Yuqorida  refleks  yoyining 5  tarkibiy  qismdan 
iborat  bo`lishi  aytib  o‘tilgan  edi.  Ushbu  qismlardan  birinchi  galda  refleks  yoylarning 
markaziy qismlari bir-biridan farqlanadi.  
     Ba‘zi  refleks  yoylarida  afferent  neyron  efferent  neyron  bilan  bevosita  bog‘langan. 
Bunday  refleks  yoylariga  monosinaptik  yoy,  deyiladi.  Pay  reflekslari  monosinaptik 
yoyga ega. Bu reflekslar muayyan bo‘g‘inlarning yoyuvchi muskullari payiga bolg‘acha 
bilan sekin urilganda yuzaga chiqsada, aslida baribir pay refleksi emas. Ularni cho‘zilish 
yoki miostatik refleks desa, to‘g‘riroq bo`ladi. Chunki payga urilganda, muskul ma‘lum 
darajada  cho‘ziladi  va  tolalari  orasida  joylashgan  maxsus  murakkab  retseptorlar  – 
muskul duklarida qo‘zg‘alish yuzaga keladi. Bu qo‘zg‘alish afferent tolalar orqali MNT 
ga o‘tkaziladi va efferent motoneyronlarni qo‘zg‘atib,shu muskulning o‘zini qisqartiradi.  
Klinik  ahamiyatga  ega  bo`lgan  monosinaptik  reflekslar  bir  qancha:  tizza  refleksi,  axill 
refleks, tirsak refleksi va hokazo. 
     Cho‘zolish  monosinaptik  reflekslardan  tashqari,  boshqa  reflekslarning  yoylari  ko‘p 
sinapsli. Ularning markaziy qismida bitta yoki bir nechta oraliq neyron bor. Polisinaptik 
reflekslar  turli  retseptorlardan  yuzaga  chiqadi  va  skelet  muskullarini  qisqartiradi  yoki 
ichki a‘zolar faoliyatini o‘zgartiradi. 
     Monosinaptik  va  polisinaptik  reflekslar  o‘rtasida  bir  qator  farqlar  bor.  Birinchidan, 
monosinaptik  refleksning  vaqti  ancha  qisqa  (ta‘sir  berilgandan  keyin  refleks  namoyon 
bo`lguncha  o‘tgan  vaqt  refleks  vaqti  deyiladi).  Polisinaptik  refleka  yoyi  markazida 
qo‘zg‘alishning  ikki  yoki  undan  ko‘p  sinapslar  qatoridan  o‘tishi  zarurligini  eslasak,  bu 
farq  tushunarli  bo`ladi.  Ikkinchidan,  polisinaptik  reflekslar  vaqti  ta‘sir  kuchiga  bog‘liq: 
ta‘sir  kuchining  ma‘lum  chegaradan  oshishi  refleks  vaqtini  qisqartiradi.  Monosinaptik 
refleks yoylarida bu hodisa uncha bilinmaydi. Bundan tashqari, polisinaptik reflekslarga 
irradiatsiya, ko‘nikish, sensistizatsiya va boshqalar xos. Demak, tarkibidagi neyronlar va 
ular  orasidagi  sinapslar  soniga  qarab,  monosinaptik  va  polisinaptik  refleks  yoylari 
tafovuut qilinadi. 

---

 
 
47 
 
     Muayyan  refleksni  paydo  qiluvchi  retseptorlarning  tanada  joylashishiga  qarab, 
eksteroretseptiv  va  interoretseptiv  reflekslar  farqlanadi.  Birinnchilarining  retseptorlari 
tana  yuzasida,  ikkinchilariniki  ichki  a‘zolarda,  tomirlarda,  hamda  muskul,  pay  va 
bo‘g‘inlarda (proprioretseptorlar) joylashgan. 
     Reflekslarni  MNT  ning  ularni  yuzaga  chiqarishda  ishtirok  etuvchi    qismlariga  qarab 
ham tasnif qilish mumkin. Bunga ko‘ra spinal, bulbar, mezensefal, diensefal va kortikal 
reflekslar ajratiladi. 
     Biologik  ahamiyatiga  ko‘ra  ovqatlanish,  jinsiy,  vaziyatni  chamalash,  mudofaa, 
vaziyat, tonik va lokomotor reflekslarni tafovut qilish mumkin. 
     Nihoyat, kuzatish mumkin bo`lgan reflekslarni ikki katta guruhga – shartsiz va shartli 
reflekslarga bo`ladilar. 
     Yuqorida  reflrks  vaqti  haqida  aytib  o‘tilgan  edi.  Bu  yerda  refleksning  retseptiv 
maydoni,  refleks  markazi  va  ijrochi  a‘zo  (effektor)  to‘g‘risida  qisqacha  so‘z  yuritish 
o‘rinli bo`lar edi. 
     Refleks  retseptor  qozg‘alishidan  boshlanadi.  Ammo  bitta  retseptorning  qo‘zg‘alishi 
qanchalik  kuchli  bo`lmasin,  refleksni  yuzaga  keltira  olmaydi.  Buning  uchun  tananing 
ma‘lum  qismida  joylashgan  bir  guruh  retseptorlar  ayni  bbir  vaqtda  ta‘sirlanib, 
qo‘zg‘alishi  kerak.  Muayyan  refleksning  yuzaga  chiqishini  ta‘minlaydigan 
retseptorlarning tanada joylashgan sohasi refleksning retseptiv maydoni, deyiladi. 
     Refleks  sodir  bo`lganda,  bir  guruh  retseptorlar  qo‘zg‘aladi.  Ularda  paydo  bo`lgan 
impulslar  bir-biriga  parallel  bo`lgan  bbir  guruh  afferent  tolalar  orqali  MNT  ga 
yetkaziladi  va  bbir  guruh  oraliq,  hamda  efferent  neyronlarni  qo‘zg‘atadi.  Muayyan 
refleksni  yuzaga  chiqarish  yoki  ma‘lum  faoliyatni  boshqarish  uchun  zarur  bo`lgan 
neyronlar yig‘indisi nerv markazi, deyiladi. 
     Nerv markazida shakllangan efferent impulslar efferent tolalar orqali ijrochi a‘zolarga 
– effektorlarga uzatiladi. Skelet muskullari, silliq muskullar, bezlar va ichki a‘zolar  turli 
reflekslarnning effektorlaridir. 
 
NEYRON ZANJIRLARI, NERV MARKAZLARI VA ULAR 
FAOLIYATINING ASOSIY QONUNIYATLARI 
 
     MNT  ning  elementar  birligi  bo`lmish  neyronga  ham  integrativ  (birlashtiruvchi) 
faoliyat  xos.  Birinchi  pog‘onadagi  ana  shu  integratsiya  neyron  membranasida 
qo‘zg‘atuvchi  va  tormozlovchi  postsinaptik  potensiallarning  o‘zaro  ta‘siri  natijasida 
yuzaga  chiqadi.  Ammo  MNT  bajaradigan    faoliyatlar  murakkab  va  ko‘p  qirrali 
bo`lganidan,  integrativ  faoliyat  yuqori  va  oliy  pog‘onada  bo`lishi  shart.  Markaziy  nerv 
tizimini tashkil qiluvchi neyronlarning nisbatan sodda va murakkab zanjirlarga ulanishi, 
ixtisoslashgan neyronlar birligi – nnerv markazlarini hosil qilishi integrativ faoliyatning 
yuqori pog‘onaga ko‘tarilishiga  imkon tug‘diradi.  Neyron  zanjirlari  va  nerv  markazlari 
hosil  bo`lishi  va  faol  ishlashining  ma‘lum  tamoyillari  va  qoidalari  bor.  Bulardan 
divergensiya  va  konvergensiya,  okklyuziya,  fazodaga  va  vaqtdagi  qo‘shilishni,  nerv 
markazlarida  qo‘zg‘alishning  o‘tkazilish  qonunlari  va  xususiyatlari,  hamda  boshqalarni 
ko‘rsatish mumkin. 
     Divergensiya. Periferik retseptorlar bilan bog‘liq bo`lgan afferent neyron aksoni orqa 
miyaga kirib shoxlanadi. Shu yoi bbilan hosil bo`lgan kollaterallar 

---

 
 
48 
 
 
-
расм. Дивергенция (А). конвергекция (Б), окклюзия (В) вақтдаги (Г) ва фазодаги (Д) қўшилиш ҳодисалари схемаси.
 
neyronning  aksoni  emas,  oraliq  neyronning  aksonlari  ham  kollaterellar  hosil  qiladi. 
Natijada  qo'zg'alish  yoki  tormozlanish  tarqaladigan  yo'l  kengayadi  (17-rasm).  Bu 
jarayonlarning  MNT  da  tarqalishi  (irradiatsiyasi)  uchun  asos  yaratadi.  Efferent  yo'llar 
ham  divergensiyaga  uchraydi.  Masalan,  bitta  motoneyron  aksoni  10-15  dan  1500-2000 
gacha shoxchalar hosil qiladi va shuncha miqdordagi muskul tolalarini nervlaydi.