Muqaddima

TANA HARORATINIBOSHQARISH (TERMOREGULYATSIYA) 
 Sut  emizuvchi  hayvonlar  va  odam  organizmida  uzluksiz  ravishda  issiqlik  ishiab 
chiqariladi va bu issiqlik to'qimalarga malum harorat baxsh etadi. Ammo, tananing turli 
qismlarida  hosil  boladigan  issiqlikning  miqdori  teng  emas.  Odamning  ko
‘
krak  va  qorin 
bo'shligldagi  a‘zolari  tana  massasining  6%  ini  tashkil  qiisada,  ishiab  chiqariladigan 
issiqlikning  56%  ni  beradi.  Uncha  katta  bo`lmagan  bosh  miyada  umumiy  issiqlikning 
16% hosil bo`ladi. Demak, tanani issihlikning asosiy miqdorini ishiab chiqaravchi ichki 
qismga  va  o‗z  ichiga  muskullar  va  terini  qamrab  olgan  va  ancha  katta  bola  turib  oz 
miqdorda issiqlik ajratadigan tashqi qismga ajratish mumkin. 

---

 
 
226 
 
Ichki  a‘zolar  harorati  devarli  o
‘
zgarmaydi.  Ammo  turli  a'zolar  harorati  0
?
5°C 
chamasida  farqlanishi  mumkin.  Ko'proq  issiqlik  hosil  qiladigan  a‘zolar  boshqalarga 
nisbatan  sal  iliqroq  bo`ladi,  Tananing  ichki  qismida  (magizida)  issiqlik  uzluksiz  ishiab 
chiqarilishiga  qaramas-  dan.  uning  harorati  kolarilib  ketmaydi.  Chunki  bu  issiqlikm 
periferiyadan ancha sovib kelgan qon ichki a‘zolardan olish vaqtida ilib, o
‘
zi  bilan  olib 
ketadi va tana yuzasiga yetkazadi 
Odam tanasi mag‘izining harorati 37°S, kun va tun davomida 0,5-~~l°S chegarasida 
o
‘
zgarib  turadi  Running  ikkinchi  yarmida,  soat  16—18  da  harorat  eng  yuqori,  tong 
otishidan oldin, soat ‗ da eng past nuqtalarda bo`ladi. 
Qoltiq tagida olchangan harorat ichki haroratdan 0,5°S chamasida past. Tananing chet 
qismlarida harorat ancha past, o
‘
zgaruvchan va tashqi haroratga ko
‘
p jihatdan bog‘liq. 
Odam harorati 35°S bo`lgan xonada turganida tanasining ichki haroratga ega qismi- 
mag‘izi-miya,  qorin  va  ko'krak  bo‘shligldan  tashqari,  qol  oyoqlariga  ham  qisman 
tarqaladi.  Agar  u  harorati  20°S  ga  teng  bo`lgan  xonaga  o
?
tsa
?
  tanasining  chet  qismi 
kengayadi, ichki haroratli qism esa ko
‘
krak 
va  qorin  bo
‘
shligl  bilan  chegaralanib  qoladi  (57-rasm).  Chet  qismga  kirgan  qol- 
oyoqlarning  harorati  esa  kaft,  barmoqlar  tomon  pasaya  boradi  Demak,  tana  harorati 
doimiy  saqlanuvchi  (gomoyoterm)  magiz  va  harorati  o
‘
zgaruvchan  poykiloterm)  qobiq 
tafovut qilinadi Bu qismlarning nisbati tashqi haroratga bog‘liq holda o‗zgarib turadi. 
Tana  mag
‘
izi  harorati  doimiyligini  (izotermiyani)  saqlash  anchagina  murakkab 
mexanizmlarning  vazifasi.  Bu  mexaniztnlarning  izotermiya  ta‘minotiga  jaSb  efflishi 
tashqi  muhit  haroratiga  bog‘liq.  Harorat  termoneytral  sohada  bolganda  (juda 
soddalashtirib  aytganda  odam  haroratning  issiq-sovuqligini  his  qilmaganda), 
termoregulyatsiya  mexamzmlariga,  eng  oz  yuk  tushadi.  Yengil  kiyim  kiygan  odam 
uchun  havo  namligi  50%  bolganda,  termoneytral  (komfort)  harorat  25-—26°C  bo`ladi 
Bu  sharoitda  organizm  yo
‘
qotadigan  issiqlik  miqdori  ishiab  chiqarilgan  issiqlik 
miqdoriga teng. 
Muhit harorati termoneytral sohadan past bolsa, izotermiyani saqlash uchun qo‘shim» 

---

 
 
227 
 
 
57-rasm. Sovuq (A) va issiq (B) sharoitda tana turli qismlarinmg harorati. 
cha issiqlik hosil qilish kerak. Bunga quyidagi yoi bilan erishish mumkin. 
LHarakatlarni  ixtiyoriy  ravishda  jadallashtirish.  Buning  natijasida  issiqlik  hosil  bo`lish 
60—80% ortadi. 
    2.Beixtiyor  tonik  yoki  ritmik  muskul  faolligmi  oshirish  (titrash,  qaltirash).  Qaltirash 
issiqlik hosil bo`lishini 200% ko‗paytira oladi. 
    3.Almashinuv  jarayonlarini 
jadallashtirish 
(betitrov 
termogenez). 
Betitrov 
termogenezni  yangi  tug‘ilgan  bolalarda  va  sovuqqa  moslashgan  mayda  hayvonlarda 
kuzatish mumkin. Bu qo‗shimcha issiqlik qoramtir yog
‘
da ko'proq hosil boladi. Qoramtir 
yog
‘
 to
‘
qimasida mitoxondriyalar ko
‘
p. U kuraklar oralig
‘
ida, qoitiqning tagida. bo'yinda 
ko
‘
proq  joylashgan.  Rangining  qoramtir  bo‗lishi  yog
‘
  hujayrasida  temirga  ega  bo`lgan 
pigment — sitoxromlarga bog
‘
liq 
Tana  harorati  doimiyligini  saqlash  uchun  issiqlik  muvozanatiga  erishish  zarur: 
organizmda hosil bo`ladigan issiqlik miqdori yo
‘
qotiladigan issiqlikning miqdoriga teng 
bolishi  kerak.  Bunga  issiqlikning  idora  etilishining  fiziologik  mexanizmlari  yordam 
beradi. Ular fizikaviy va kimyoviy boshqarish mexanizmlariga ajratiladi. 
Kimyoviy termoregulyatsiya sovuq harorat ta‘siriga javoban organizmda issiqlik hosil 
qilishini kuchaytirishdir. Bunga erishish yo'llari yuqorida bayon etildi. 
Fizikaviy  termoregulyatsiya  tanadan  issiqlik  ajralishi  jadalligini  o'zgartirish  yo`li 
bilan amalga oshadi. 

---

 
 
228 
 
Tashqi  muhit  harorati  yuqori  bo`lganda  fizikaviy  termoregulyatsiyaning  ahamiyati 
oshadi. Fizikaviy termoregulyatsiya asosan issiqlikni yo
‘
qotishdan iborat. Tana issiqlikni: 
1) o‗tkazish; 2) konveksiya; 3) nurlanish va ‗) buglanish yo`li bilan yo'qotishi mumkin. 
O'tkazish  tana  biror  narsaga  tegib  turganda  (odam  o
‘
tirganda,  yotganda)  ro
‘
y  beradi. 
Bu  yo‘l  bilan  tanaga  tegib  turgan  jismning  harorati  teri  haroratidan  past  bolgandagina 
issiqlik  yo
‘
qotish  mumkin.  Tananing  havo  tegib  turgan  sohalaridan  issiqlik  nurlanish, 
konveksiya va buglannsh yo`li bilan yo'qotiladi. 
Konveksiya.  Agar  teri  harorati  atrofidagi  havo  haroratidan  yuqori  bolsa.  havoning 
teriga  yaqin  qavati  isiydi,  tana  yuzasidan  ko'tarilib,  issiqlikni  o
‘
zi  bilan  olib  ketadi. 
0‗miga sovuqroq havo keladi. jarayon yana boshidan boshlanadi. Bu jarayon konveksiya 
deyiladi. Konveksiyani shakllovchi, imga asosan ta‘sir qiluvchi omil — terming o
‘
rtacha 
harorati  va  atrofdagi  havo  harorati  o
‘
rtasidagi  farq  va  havoning  harakati.  Teriga  tegib 
turgan havo qavati qancha tez vangilansa, issiqlik yo
‘
qotish shuncha samarali bo‗ladi. 
Nurlanish  ham  atrofdagi  havo  harorati  tana  haroratidan  past  bo`lganda  kuzatiiadi. 
Tana boshqa issiq jismlar kabi uzxm  to`lqinli infraqizil nurlar tarqatadi va shu yoi bilan 
energiya yo`qotadi. 
Buglanish. Suvning bug
‘
ga aylanishi ko‘p miqdorda issiqlik energiyasini talab qiladi. 
Bir  gramm  suvni  bug'latish  uchun  58‘  kal  (2‘‘30  j)  kerak.  Agar  1  g  suvni  0°C  dan 
qaynash  nuqtasigacha  (100°S)  isitish  uchun  hammasi  bo
‘
Iib  100  kal  (‗187  j)  zarur 
bo'hshini  hisobga  olinsa,  suvni  bug
‘
latish  uchun  sarflanadigan  energiya  miqdorining 
qanchalik  ko
‘
p  bo`lishi  yaqqol  ko'rinadi  qo
‘
yadi  Issiq  sharoitda  odam  organizmi  teri 
yuzasidan  suvni  buglatish  yo`li  bilan  issiqlik  yo'qotadi.  Komfort  sharoitda  odam 
terisining o
‘
rtacha harorati 33—3‘°S atrofida boladi. Havo harorati bundan yuqori bolsa, 
o'tkazish,  konveksiya  va  nurlanish  yo
‘
U  bilan  issiqlik  yo
‘
qotilmaydi.  Aksincha.  atrof-
muhit  harorati  teri  haroratidan  yuqori  bo`lganda  tashqi  muhit  or-  ganizmni  o'tkazish, 
konveksiya  va  nurlanish  tufayli  isitadi  Bunday  sharoitda  organizm  o
‘
zi  hosil  qilgan 
issiqlik  bilan  bir  qatorda  tashqaridan  qabul  qilingan  issiqlikni  ham  yo
‘
qotishi  kerak. 
Bunga faqat terlash, terdagi suvni buglatish yo`li bilan erishish mumkin. Bunda teri qon 
tomirlarining kengayishi terlashni jadallashishi uchun muhim. Havo juda issiq bo`lganda 
bir kunda 10 1 dan ko`p ter ajralishi mumkin. Haroratni boshqarish uchun zarur bo`lgan 
ter  bilan  organizm  ko
‘
p  miqdorda  tuzlar,  vitaminlar  va  boshqa  moddalarni  yo
‘
qotadi. 
Shuning  uchun  issiq  sharoitda  sho
‘
rtang  suv  va  meva  sharbatlari  ichib  turish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Kun sovuq bo`lganda issiqlik yo'qotilishini kamaytiruvchi mexanizmlar ishga tushadi. 
Teri  qon  tomirlari,  asosan  arteriolalar  torayadi.  Terming  tashqi  qatlamlaridan  oqib 
o
‘
tadigan  on  miqdori  kamayadi,  teri  sovib,  o'tkazish,  konveksiya,  nurlanish,  buglanish 
natijasida vo'qotiladigan is- siqlik miqdori kamayadi. 
Ichki  a'zolar  va  teri  tomirlari  o'rtasida  qonning  qayta  taqsimlanishi  so\oiq  sharoitda 
tana  mag‘zi  harorati  doimiyligini  saqlashda  muhim  rol  o'ynaydi.  Kiyim  ham  issiqlik 
yo
‘
qolishim  kamaytiradi.  Ichki  a‘zolar  va  teri  tomirlari  o
‘
rtasida  qonning  qayta 
taqsimlanishi  sovuq  sharoitda  tana  mag‘zi  harorati  doimiyligini  saqlashda  muhim  rol 
o`ynaydi. Kiyim ham issiqlik yo'qolishini kamaytiradi. 
Tana  harorati  doimiyligini  saqlashda  markaziy  nerv  tizimi  yetakchi  rol  o
‘
ynaydi  Bn 
vazitani  bajarish  uchun  MNT  tashqi  va  ichki  harorat  to
‘
g
c
risida  doimo  ma‘lumot  olib 
turishi zarur. Ibrida, teri va teri ostidagi tomirlarda va MNT ning o'zida joylashgan issiq 
va  sovuqni  sezuvchi  ter-  moretseptorlar  harorat  o'zgarishlarining  darakchisi  sifatida 
xizmat  qiladi.  Havo  harorati  barqaror  bolganida  impulslar  teri  retseptorlaridan  bir 

---

 
 
229 
 
me‘yorda  MNT  ga  yetib  turadi.  Sovuqni  sezuvchi  retseptorlarda  vujudga  keiadigan 
impulslar  soni  20—30°S  haroratda  maksimal  chastotag  ega,  is-  siqni  sezuvchi 
retseptorlar  esa  harorat  38—‘3  darajada  bolganida  maksimal  miqdorda  impulslar  hosil 
qiladi. Teri tez sovusa, sovuqni sezuvchi retseptorlarda vujudga keiadigan impulslar soni 
keskin ortadi, tez isisa impulslar siyraklashadi, umuman yo'qolishi ham mumkin. Is siqni 
sezuvchi  retseptorlarning  haroratning  shu  tarzda  o
‘
zgarishiga javobi teskari bo‗ladi: teri 
sovuganda,  ulardan  markazga  mtiluvchi  impulslar  soni  kamayadi,  isiganda  juda 
ko
‘
payadi. 
Markaziy  termoretseptorlar  gipotalamusning  preoptik  sohasida  oraliq  miyaning 
to'rsimon formatsiyasida va orqa miyada joylashgan. Gipotalarnik neyronlarning harorat 
o‗zgarishlariga sezgirligi ularni bevosita ta‘sirlash yo‘li bilan isbotlangan, 
Maxsus  asboblar  yordamida  preoptik  soha  harorati  0,‘1°C  oshirilsa,  organizmda 
harorat  doimiyligini  saqlashga  qaratilgan  o
‘
zgarishlar  ro
‘
y  beradi  —  periferik  tomirlar, 
masalan, quloq suprasi tomirlari kengayadi. 
Gipotalamus jarohatlansa, organizm o
‘
z haroratining doimiyligini saqlash qobiliyatini 
yo
‘
qotadi.  Bosh  miya  po'stlogi,  ko
‘
ruv  do'mboqlari,  targ‘il  tana  va  boshqa  tuzilmalar 
shikastlanishi  bunga  olib  kelmaydi  Bu  malumotlar  gipotalamusni  izotermiya 
boshhaiilishining markazi, deb hisoblashga asos boldi. Mazkur markaz neyrmlarmmg bir 
qismi issiqlik hosil bolishiga ta‘sir qilsa, boshqa guruhi issiqlik yo
‘
qotishni o'zgartiradi. 
Gipotalamusning  dim  qismi  issiqlik  hosil  bo`lishini  kuchaytiradi.  Bu  markaz 
shikastlanganda  hayvon  sovuqqa  moslasha  olmaydi.  Gipotalamusning  olding  qismi 
fizikaviy termoregulyasiyani nazorat qiladi. Tajribada miyaning bu qismini olib tashlash 
issiqlik  yo'qotish  mexanizmlarini  shikastlaydi  issiq  sharoitda  bunday  operatsiyani 
kechirgan hayvonning tana harorati ko'tarilib ketadi. 
Issiqlik  hosil  bo`lishi  va  issiqlik  yo
‘
qotilishini  na-  zorat  qiluvchi  markazlarning 
uyg
‘
un  faoliyat  ko'rsatishni  tana  harorati  doimiyligini  ta‘minlaydi.  Komfort  sharoitda 
issiqlik  mexanizmmi  ta‘minlash  uchun  issiqlikni  idora  etadigan  mexanizmlar  ishga 
tushmaydi.  Harorat  termoneytral  sohadan  past  bo`lsa  periferik  termoretseptorlarning 
qo
‘
zg‘alishi  kuchayadi.  Ulardan  gipotalamusga  yetib  kelgan  yuqori  chastotali  afferent 
impulslar  issiqlik  hosil  bo`lishini  kuchaytiruvehi  mexanizmlarni  ishga  soladi.  Bundan 
tashqari, bu  sharoitda gipotalamus simpatik nerv tizimi tonusini oshirib, teri va teri osti 
qon tomirlarini toraytiradi. Natijada issiqlik yo
‘
qotish kamayadi. 
Gipotalamus izotermiyani boshqarar ekan, ichki sekretsiya bezlari ham bu ishga jalb 
etiladi.  Birinchi  galda,  bu  qalqonsimon  bez  va  buyrak  usti  bezlaridir.  Sovuq  sharoitda 
tireoid  gormonlarnmg  qondagi  miqdori  ortadi.  Bu  gormonlarning  asosiy  fiziologik 
xossasi 
—  moddalar  almashinuvini  jadallash-  tirishdan  iborat  Buyrak  usti  bezlarining  sovuq 
havoda tana haroratini boshqarishdagi ishtiroki muskul va ba‘zi bir boshqa to'qimalarda 
issiqlik  ajralishini  ko
‘
paytimvchi  va  teri  tomirlarini  toraytirib,  issiqlik  yo'qotishni 
kamaytiruvchi adrenaliiming qonga olishini tezlashtirishdan iborat.