Мундарижа ўҚув материаллар

Эксперимент турлари
Илмий экспериментнинг ҳар қандай кўриниши тадқиқотчининг ўрганилаётган объектга ижодий, фаол ва аниқ мақсад билан аралашувидир. Тадқиқотчи объектни олдиндан кўзланган махсус шароитга қўйиб эксперимент ўтказар экан, тадқиқот объектининг табиий шароитда кузатиб бўлмайдиган янги хосса ва хусусиятларини намоён этишга мажбур қилади.
Тадқиқотчи эксперимент йўналишини ўзгартирар экан, кузатидаётган хоссаларнинг ўзгариш тенденциясини аниқлайди, объектнинг турли вазиятлардаги хатти-ҳаракатини тавсифловчи фактлар йиғади. Ҳар бир конкрет эксперимент муайян илмий муаммони ҳал этиш учун ўтказилади.
Экспериментлар қандай шароитда ўтказилиши ва ўз олдига қўйган мақсадига кўра: натурал ва фикрий, реал ва идеал, параллел ва изчил, кўпмарта ўтказиладиган ва модал экспериментларга бўлинади.
Реал, натурал экспериментларга машҳур рус физиологи И.П. Павловнинг тадқиқотлари мисол бўла олади.У ҳайвонларда шартли рефлекс механизмини очишни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Овқат келтиришдан олдин итларнинг қўнғироқ овозига қандай реакция беришини кузатди.
Параллел экспериметларга айни бир вақтда космик станция бортида ва Ер шароитида бир хил объект (ўсимлик, ҳайвон, инсон) устида ўтказилган тажрибалар мисол бўлиши мумкин. Мазкур тажрибалар натижасини қиёсий ўрганиш космодаги шароит (вазнсизлик, радиациянинг кўтарилиши, вакуум, температуранинг кескин тушиб кетиши) тадқиқот объектининг хулқ-атвори ва хусусиятларига таъсирини ўрганиш имконини берди.
Модал экспериментларнинг алоҳида кўриниши фикрий, идеал экспериментлардир. Фикрий эксперимент методи математика, табииётшуносликда, техник, иқтисодий, гуманитар фанларда кенг қўлланади. У фикрий экспериментал вазиятлар(аналоглар, реал эксперимент моделлари)ни ўрганишнинг ўзига хос умумилмий методи ҳисобланади.
Фикрий экспериментнинг мақсади тадқиқ этилаётган объектнинг янги хосса ва томонларини очишдир. Бундай турдаги экспериментларда тадқиқотчининг тасаввури, фантазияси жуда муҳим роль ўйнайди. Улар экспериментал лаборатория шароитида яратиб бўлмайдиган идеал шароитларни ижодий яратишга имкон беради.
Экспериментларнинг муҳим эпистемологик хусусияти унинг инсоннинг ҳам ижодий-амалий, ҳам билиш фаолиятига тегишли эканлигидир. Ҳозирги пайтда эксперимент методи социология, иқтисодий тадқиқотларда кенг қўлланмоқда, ҳам билиш методи, ҳам мураккаб динамик социал-иқтисодий системаларни оптималлаштириш методи сифатида намоён бўлмоқда.
Фаннинг ҳам эмпирик, ҳам назарий даражасида қўлга киритиладиган фактлар илмий билиш ва ижодда ишончли билимлар ҳосил қилишга имкон беради. Билиш – объектининг томонлари ва хоссалари тўғрисидаги маълумотларни ўзида мужассамлаштирган илмий фактлар йиғиш фан ривожи учун муҳим, аммо шунинг ўзи етарли эмасдир. Билимларни системалаштириш, тасвирлаш, тушуниш ва илмий фактларни талқин этиш зарур.