Мундарижа сўзбоши

Qirg’oq riflari (gollandcha-suv tagidan yoki dengiz yuzasidan keskin ko‘tarilib turadigan qoyalar) materik va orollarning qirg’oqlarini keng terrasa shaklida o‘rab turadi. To‘siq riflari quriqlikdan ma’lum masofada laguna orqali ajralib turadi. Katta to‘siq rifi Avstraliyaning sharqiy qirg’og’i yaqinida joylashib, uzunligi 2000 km ga boradi. Lagunasining kengligi 35-140 km, chuqurligi 30-70 m.

Atollar Tinch va Hind okeanlarining tropik kengliklaridagi ochiq joylarda keng rivojlangan xalqasimon orollar bo‘lib, uning o‘rtasida laguna joylashadi. Atoll orolining tashqi yonbag’ri tik, ichki yonbag’ri esa qiya bo‘lib, unda turli xil organizmlar yashaydi.

Fitogen va marjon qirg’oqlari biogen qirg’oqlar deb ataladi. Agar quriqlik sekin asta cho‘kayotgan bo‘lsa, dengiz suvlari daryolarning quyar joylariga bostirib kiradi va natijada ular kengayib, varonka shaklini oladi. Bunga dengiz suvining qalqib qaytishi sabab bo‘ladi. Suv ko‘tarilganda daryo suvi quyar joyda to‘planadi, suv qaytanda esa bu suv dengiz suvi bilan birga dengizga qaytishda daryo o‘zanidagi oqiziqlarni olib ketadi.

Qayta o‘zgartirilgan bunday quyar joylar estuariylar (lotincha-suv bosish) deyiladi. Temza, Sena, Yantszi (CHantszyan), Ob’, Parana, Kongo daryolarining quyar joylari estuariylarga misoldir. Estuariylarning hosil bo‘lishi uchun quyar joyda suv qaytishi tezligi suv ko‘tarilishi tezligidan katta bo‘lishi va oqiziqlar miqdori oz bo‘lishi zarur. Masalan, Xuanxening yillik oqimi 126 km³ , qattiq oqimi 1887 mln tonna bo‘lsa, bu nisbatan Yantszi daryosida 690 km³, 501 mln tonnadir. Shunday qilib Yantszi quyar joyida suv oqimi va qattiq oqim o‘rtasida disproportsiya bo‘lganligidan estuariy, Xuanxeda esa oqiziqlar miqdorini ortiqcha bo‘lishligidan deltaning shakllanishiga sabab bo‘lgan

Dunyo okeaniga har yiliga 18.5 mlr t allyuvial oqiziqlar keltiriladi. Uning 90% er sharidagi 15 ta yirik daryolarga to‘g’ri keladi. Daryolarning quyar joylarida oqiziqlar to‘planib borib uchburchak (grekcha harf-delta) shaklidagi delta qirg’oqlari hosil bo‘ladi. Bu qirg’oqlarni ikkilamchi parchalangan qirg’oqlar deyish mumkin. Deltalarning hosil bo‘lishi va rivojlanish bosqichi bo‘yicha uchburchak (Nil), panjasimon (Missisipi, Kura), yoysimon (Lena), tumshiqsimon (Tibr), to‘ldirilgan (Kuban), siljigan (Volga) kabi tiplari mavjud.

Qutbiy kengliklarda qirg’oqlar ko‘pincha muzdan iborat bo‘ladi. Muz qirg’oqlar ikki xil bo‘ladi: a) ko‘milma muzdan tarkib topgan va b) quruqlikdan sirg’alib tushgan muzliklarning chekka qismlaridagi qirg’oqlar. Muz qirg’oqlar juda harakatchan: muzliklar dengizga tomon uzliksiz harakat qiladi va vaqti-vaqti bilan sinib, aysberglarni hosil qiladi. Bu qirg’oqlar juda o‘zgaruvchandir

Qirg’oqlarning geologik tuzilishi, iqlimiy sharoiti va dengiz suvlarining faoliyati xususiyatlariga ko‘ra materiklarning qirg’oqlarida turli-tuman qirg’oq tiplari vujudga kelgan.