Мундарижа сўзбоши

Tekislangan (birlamchi) qirg’oqlar buxtali qirg’oqni to‘lqin va dengiz oqimlari o‘zgartirib yuborishi hamda tektonik uzilmalar natijasida vujudga keladi.

Birlamchi tekis yoki tekislangan qirg’oqlarning ko‘pchiligi tektonik qirg’oqlardir. CHunonchi, Afrika, Arabiston, Hindiston, Avstraliya, Kola yarim oroli, Qrimning janubidagi qirg’oqlar misol bo‘la oladi.

Dengiz suvlarining abraziya-akkumulyatsiya ishilari hamma vaqt qirg’oqlarni to‘g’rilaydi. Tekislangan past qirg’oqlar o‘z rivojlanishining bir bosqichida laguna (ital’yancha-ko‘l) xarkaterini oladi. Suvning ishi natijasida hosil bo‘lgan qum tillari, barlar, qum to‘siqlar bilan uzun va tor qo‘ltiqlarni dengizdan ajralib qolgan qismiga laguna deyiladi.

Laguna unga quyilgan daryo oqiziqlari va qalqish hamda dengiz to‘lqinlari keltirib tashlagan qumlar bilan to‘lib qolib, botqoqlangan yoki zah o‘tzorlardan iborat bo‘lgan pastekislikka, ya’ni marshlarga aylanadi. Bunday qirg’oqlar Niderlandiya, GFR, Buyuk Britaniyaning sharqiy qirg’oqlaridagi qo‘ltiqlar uchun xosdir. Dengizdan dambalar bilan ajratilib dehqonchilik qilinadigan marshlar pol’derlar deyiladi.

Marshlardan quyida, ya’ni dengiz tomonda vattlar (gollandcha-sohil sayozligi) joylashadi. Vattlar deb dengiz suvi qaytganda dengiz tagining ochilib qoladigan yassi, deyarli gorizantal qismlariga aytiladi. Ular daryo loyqalari hamda dengizning mayda qumlaridan tashkil topgan.

Bunday qirg’oqlar Shimoliy dengiz qirg’oqlarida qolgan. Tropik va ekvatorial mintaqalardagi marshga o‘xshash joylar mangra chakalakzorlari bilan qoplanadi. Ular mangra qirg’og’ini hosil qiladi. Mangra qirg’oqlari suv qalqib ko‘tarilganda suv tagida qoladigan past, serloyqa qirg’oqlardir.

Kaspiy, Orol, Balxash, Viktoriya ko‘llarining qirg’oqlari qamish qo‘g’azorlardan hosil bo‘lgan. Orol dengizining shimoli-sharqiy qismidagi sayozliklar qamish va boshqa gidrofil o‘simliklar bilan qoplanishidan yanada sayozlashib qirg’oqning o‘sishiga olib kelgan. 1960 yilda qirg’oqning o‘sish tezligi yiliga 15 metrga teng bo‘lgan. Hozirgi vaqtda Orol dengizining qurishi natijasida qamishzorli qirg’oqlar faqat Amudaryoning quyilish qismida saqlanib qolgan.

Mangra va boshqa o‘simliklar o‘sadigan qirg’oqlar fitogen qirg’oqlar deyiladi.

Tropik va ekvatorial mintaqalarning dengizlarida marjon qirg’oqlari keng tarqalgan. Marjonlar, shuningdek, suv o‘tlari va boshqa organizmlarning ohak qoldiqlaridan qirg’oq riflari, to‘siq riflari va atollar hosil bo‘ladi.