Мундарижа Кириш I боб. Қувурларнинг сейсмик мустаҳкамлиги тўғрисида умумий маълумотлар масаланинг ҳолати ва тадқиқотнинг вазифалари

2.4. Ер ости қувурлари динамикасининг экспериментал тадқиқотлари
Экспериментал тадқиқотлар натижалари асосида [40-41] ишларида биринчи босқичдаги ўзаро таъсирлар, яъни грунтни бутунлай структуравий бузилиб кетишигача бўлган ҳоллар учун математик моделлар ишлаб чиқилган (нисбий силжишни критик қийматгача ошишида). Грунтлардаги динамик жараёнларни тадқиқ қилишнинг кейинги босқичи грунтларнинг эластик, пластик ва бошқа ҳусусиятларини ҳисобга оладиган грунтли муҳитларни деформацияланишининг математик моделини тузишдан иборат. Эластик-пластик муҳит модели доирасида грунтлар динамикасининг кўпгина тўлқин масалаларини ечишда муҳим натижаларга эришилган. Бу моделларни қўллаш бир қатор экспериментал кузатиш фактларини тушунтиришга имкон берди: портлаш тўлқинлари тарқалишининг максимал кучланиши ва тезлигини унинг ҳаракатланиш вақтини ўсиши билан бир вақтда масофа ўзгариши билан камайиши, зарбали тўлқинни сиқилишнинг узлукчиз тўлқинига айланиги, тўлқин ўтганидан сўнг қолдиқ деформация мавжудлиги ва бошқалар.
Сейсмик тўлқинларни қувурнинг ўқи бўйлаб тарқалишида қувурни уни ўраб турган грунтга нисбатан ҳаракати биринчи марта ҳисобга олинган, Ер ости қувурларининг сейсмик мустаҳкамлиги назарий ва экспериментал равишда тадқиқ қилинди. Ер ости қувурларининг статик назарияси авторлари қувур юзасини ўраб турган грунт билан ўзаро таъсир кучини ҳисобга олишмаган, бу хавфли сейсмик кучланишларни аниқлашда қувур диаметри, қувур деворларининг қалинлиги, жойлашиш чуқурлиги, шунингдек кучланишни ер ости қувурининг узунлиги бўйлаб тарқалиши каби муҳим омилларни ҳисобга олмасликка олиб келади. Шунинг учун қувурни ўраб турган грунтга нисбатан тегиб ўтиши ҳисобга олинган ер ости қувурлари сейсмодинамикасини экспериментал-назарий тадқиқотларини, ер ости қувурлари сейсмик мустаҳкамлигининг динамик назарияси деб аташган [2].
Узайтирилган ер ости иншоотларига бўйлама ва кўндаланг кучлар, шунингдек эгилувчан ва айланма моментлар таъсир қилиши мумкин деган тахмин асосида иншоотни грунт билан ўзаро таъсирини характерловчи параметрлар [40-42] ишларда тадқиқ қилинган. Бу ишларда ўрнатилган мослама ва қурилмаларнинг схемалари келтирилган, ер ости қувурларини статик ва динамик юкларни таъсирида турли йўналишларда кўчишида грунтни қаршилигини ўрганиш бўйича тажрибаларни ўтказиш методикаси келтирилган.
Грунт шароитлари, диаметри, иншоотнинг жойлашиш чуқурлиги ва бошқа омилларга боғлиқ ҳолда статик юклар таъсирида ўзаро таъсир коэффицентларини k_x, k, k_φ, k_α, экспериментал аниқлаш учун қурилмалар ва тадқиқот методикаси ишлаб чиқилган. Тадқиқотларни ўтказишда пўлат, чўян ва асбесцементли қувурлар, шунингдек мураккаб бирлашган қувурларга лес, қум ва шағал грунтларнинг қаршилик коэффициентларини ўрганиб тадқиқотлар ўтказилган [19].
Шунингдек, намлик, ғоваклик ва бошқа омилларни ўзаро таъсир параметрларига таъсири тадқиқ қилинди. Қувурларни бўйлама ва кўндаланг кўчишларда, эгилиш ва буралишдага юкли ва юксиз диаграммалари (1.2-расм) қувурларни кўриб чиқилган грунтлар билан ўзаро таъсирдаги юкли ва юксиз эгри чизиқлари, асосни пойдевор ҳаракатига қаршилигини ўрганишда олинган эгри чиқзқларга ўхшашлигини кўрсатди. Дастлаб, кўчиш ва юклар ўртасидаги боғланиш чизиқли, кейин эгри чизиқли боғланиш билан ифодаланади. Кўриб чиқилган юклар доирасида қувурларни жойлашиш чуқурлиги ортиши билан сезиларли даржада камаядиган эгри чизиқли боғлиқлик устун келади. Лесс грунти учун боғлиқликни чизиқли қисми қум ва шағалли ҳолатга нисбатан камроқ бўлади [19].

Қувурнинг характерли ҳаракати юклама-кўчиш боғлиқлигини чизиқли қисмига худди шундай таъсир қилади. Қувурни кўндаланг кўчишида бу қисм бўйламадагига нисбатан анча катта. Эгилишдаги юклама-юксизланиш (нагрузка–разгрузка) эгри чизиқлар ўхшаш, буралишда эса бўйлама таъсирдаги эгри чизиқларга ўхшаш бўлади [19].
Динамик тажрибалардан топилган ўзаро таъсир коэффицентларининг қиймати статик тажрибалардагидан топилганларидан кичик эканлиги ўрнатилган. Қуйида диаметри 0.3 м бўлган қувурлар учун тўғри бўладиган, динамик ва статик тажрибалардан олинган ўзаро таъсир коэффицентларнинг k_i, нисбати келтирилган:

Грунт