Mundarija kirish I bob. Mexanik uzatmalar haqida 4

 
 

---

20 
II BOB. 
2.1. Uzatmalagggr qutisi
- 
oʻziyurar mashinalar (mas, dantraktorlar)  
transmissiyasida birlamchi va
ikkilamchi vallar uzatish nisbatinm oʻzgartirish uchun moʻljallangan koʻp
zvenoli mexanizm. 
Bu oʻzgartirish alohida yoki boshqdhxhxa mexabvzbznizmlxbxbar bilan
umumiy korpusda joylashgan tishli uzatmalarni almyshshxashlab ulash
natijasida amalga oshirilsijsjsadi. Yetakchi valning aylanish chastotasi
hzbsboʻzgarmagani sbdbbxholda yetaklanuvchi valning aylanish chastotasini
oʻzgartiradigan Uzatmalar qutisiga tezliklar qutisi (mas, metall kesish
stanoklarining asosiy yuritmalarida), metall kesish stanoklarida surishlarni
oʻzgartiruvchi Uzatmalar qutisi surishlar qutisi deyiladi. Uzatmalar qutisi inki
yo’nuv dvigatelli avtomobillar va boshqa transport vositalarining yetakchi
gʻildiraklarini harakatlantirishda keng ishlatiladi. Uzatmalar qutisining
konstruksiyasi uning vazifasiga, uzatishlarni almashlab ulash usuliga va
mashina yoki stanokning texnik tafeilotiga; uzatilayotgan quvvatga,
tezkorlikka, uzatish soniga (48 gacha), rostlanish diapazoniga bogʻliq.
Tezlashtiruvchi uzatmalar uchun uzatish nisbati, odatda, kamida 1/2 ga teng

---

21 
b
oʻladi, sekinlashtiruvchi uzatmalar uchun esa 4 dan oshmaydi, 2 val
orasidagi uzatmalar soni 6
—8 ga teng boʻladi. Uzatishlarni almashlab ulash
usuliga qarab sirpanuvchi tishli blokli (kulachokli va tishli muftali);
sinxronizatori boʻlgan tishli muftali, friksion muftali va tormozli, erkin yurish
muftali Uzatmalar qutisi farklanadi. 
Avtomobilni joyidan qo‘zg‘alish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Avtomobil joyida
turgan holda pedal (10) bosilgan bo‘ladi va ilashish muftasining yetaklovchi va
etaklanuvchi .
Qismlari o‘zaro ajratilgan bo‘ladi. Avtomobil joyidan qo‘zg‘alish jarayonida
pedal asta bo‘shatilib, aylanma harakat qilayotgan maxovikni va siquvchi diskni tinch
urgan yetaklanuvchi disk bilan birlashtiriladi.
Yuzalarning o'zaro ishqalanuvchi kuchi isobiga yetaklanuvchi diskka burovchi
moment uzatiladi. Ishqalanish kuchi harakatga arshilik kuchini yengish darajasiga
yetganda, yetaklanuvchi disk, uzatmalar qutisidagi vallar, kardan uzatmasi, asosiy
uzatma, differensial va yarim o'qlar orqali g‘ildiraklar aylana boshlaydi, avtomobil
joyidan qo‘zg‘aladi va tezlashadi. Ilashish muftasi ulanish jarayonida ayrim vaqt
mobaynida yetaklanuvchi diskning yuzalarida unga siqilgan maxovik va siquvchi disk
yuzalariga nisbatan sezilarli miqdorda issiqlik ajralishi bilan sodir boiadigan

---

22 
sirpanish hosil bo‘ladi. Bunda yetaklanuvchi diskning aylanish chastotasi ortadi,
maxovikning aylanish chastotasi esa odatda kamayadi.
Dvigatelning o‘chib qolishining oldini olish uchun ilashish muftasi pedalini ravon
bo‘shatib, bir vaqtning o'zida maxovikdagi momentni va uning aylanish chastotasini
ko‘paytirish uchun yonilg‘i uzatish pedalini ravon bosish kerak. Ilashish muftasini
juda sekin ulash, avtomobilning juda ravon qo‘zg‘alishini ta’minlaydi, lekin uzoq 3 
vaqt yuzalarning o‘zaro ishqalanishi ilashish muftasining qizib ketishiga olib keladi.
Bunda avtomobil juda sekin tezlashadi. Ilashish muftasi juda tez ulanganda
g'ildiraklarga uzatilayotgan burovchi moment juda tez ortib ketadi, bunda avtomobil
joyidan juda tez qo‘zg‘aladi. Bunday holda dvigatelga tushayotgan qarshilik
yuklamasi oshib ketish hisobiga dvigatel o'chib qolishi mumkin. Bundan tashqari
bunday holda transmissiyadagi detallarga ta’sir etuvchi dinamik yuklamalar oshib
ketadi. Jumladan, ilashish muftasini ishga tushirish paytida avtom obilning joyidan
qo'zg'alishining ravonligi va uning tezlanishining intensivligi boshlang‘ich fazada
sezilarli darajada haydovchining mahoratiga bog‘liq bo'ladi. Ilashish muftasining ish
jarayonida uzatmalar qutisida pog‘onalarni o'zgartirgandan so‘ng, ilashish muftasini
ulash jarayonida hosil bo‘ladigan yuklama va ishqalanish avtomobilning joyidan
qo'zg'alishida ilashish muftasida hosil boiadigan yuklama va ishqalanishdan ancha

---

23 
kam bo'ladi. 
Ilashish muftasining tuzilishi. Bir diskli ilashish m uftalari avtomobillarda keng
tarqalgan. Dvigatel maxovigi (1 )ga (3.7-rasm) boltlar yordamida ilashish muftasining
po'latdan shtamplangan g'ilofi biriktirilgan. Cho'yan siquvchi disk (2) g'ilofdan
siquvchi diskka aylanma harakatni uzatuvchi to 'rt juft prujinali plastina (4)lar
yordamida g'ilofga biriktirilgan. G'ilof va siquvchi disk orasida prujina (5)lar
o'rnatilgan. Har bir prujina g'ilof va siquvchi diskda ishlangan bo'rtiqlar bilan
markazlashtirilgan. Prujina va siquvchi disk orasida issiqdan himoyalovchi shaybalar
o'rnatilgan.
 

---

24 
O’qlar bilan birga siquvchi disk va vilka (11) bilan birlashtirilgan. G‘ilofda
vilkalarning tayanchi bo‘lib vilkalarga siquvchi diskni surishda tebranma harakat
qilishga yo‘l qo‘yadigan sferik gaykalar xizmat qiladi. Ilashish muftasini yig‘ishda bu
gaykalar bilan ajratish richaglarining holati rostlanadi. Ajratish muftasi ekspluatatsiya
jarayonida toidirilmaydigan, moylash materialining doimiy zaxirasiga ega tayanch
podshipnik (7) bilan ta’minlangan. Vilka (8) karter (10)da vtulkalarda aylanadi.
Burovchi tebranishlarni prujina-friksion so‘ndirgichi (dempfer) ilashish muftasining
yetaklanuvchi diski (6)da o‘rnatilgan. Ingichka po iat disk (6)ning ikki tomonidan
metall asbest kompozitsiyalardan parchinlangan friksion nakladka (18) yopishtirilgan.
Disk uzatmalar qutisining yetakchi vali (13)da o ‘rnatilgan gupchak (12) bilan
burovchi tebranishlarni so‘ndirgichning 8 ta prujinasi (14) bilan bog‘langan.
Prujinalar disklar (15,20) va gupchakning o‘zaro m oslashtirilgan d arajalarida
oldindan siqilgan holatda joylashtirilgan. Disklar (15 va 20) moy qaytargichlar
(17,19) bilan birga gupchakning ikkala tomonidan parchinlar (16) bilan qotirilgan va
diskka (6) qotirilgan suxar (21)ga siqilgan. 
2.2. 
Pog‘onali silindrsimon shesternyalar va vallar yig‘ilgan reduktor hisoblanadi.
Shesternyalar juftligini o ‘zgartirish hisobiga birlamchi valdagi burovchi moment 50
va aylanishlar soni o ‘zgarm as b o ‘lganida ham m ashinatraktor agregati ratsional

---

25 
ishlashini ta ’minlaydigan uzatish sonlarining cheklangan qatorida ikkilamchi valda
burovchi m om ent va tezliklaming turli miqdorlariga edish mumkin. Pog‘onali UQ
lari quyidagi xususiyatlari bo'yicha tasniflanadi: 1. U zatm a hosil qilish usuli
bo‘yicha. 2. Shesternyalarning tishlashish usuli bo'yicha. 3. U zatm alarni o‘zgartirish
usuli b o ‘yicha. 4. Boshqarish usuli bo'yicha. 5. Traktor va avtomobilning bo‘ylama
o‘qiga nisbatan UQ vallarining joylashishi b o ‘yicha. 6 . K onstruktiv kom panovka
bo'yicha. 7. Kinematik sxema bo ‘yicha. 
 
Uzatma hosil qilish usuli bo‘yicha UQ vallari qo‘zg‘almas, aylanuvchi va kom
binatsiyali b o iish i m um kin. Shu kunda ishlatilayotgan traktorlam ing ko'pchiligida
vallariq o ‘zg‘almas qilib ishlangan. Avtom obillarda esa vallar aylanadigan qilib
ishlanadi. 
Uzatmalarni qo‘shish usuli bo‘yicha. UQ traktorni to'xtatib (quw at oqimini uzib)

---

26 
traktorni to ‘xtatmasdan (quw at 52 oqimini qisqa vaqtga uzib) uzatmalarni
almashtirish m umkinligiga qarab bo‘linadi. Birinchi usulda uzatm alarn i alm
ashtirish (q o ‘shish) albatta UQ vallari to 'xtab turganida bajariladi. Ikkinchi usulda
UQ 1-v va 1 -gsxem alari b o ‘yicha bajariladi. Boshqarish usuli bo‘yicha. U Q da m
exanik, gidravlik va elektrom agnit m exanizmlar qo‘llanilishi mumkin. 
Avtom obilning sinxronizatorli UQ da uzatm alarni alm ashtirish odatda mexanik u
suli bilan bajariladi, bunda qo‘l kuchi ta’sirida richag va tortqilar tizimi orqali
qo‘zg‘aluvchan koretka yoki blokirovka m uftalarni siljitadi. UQ vallari mashinaning
bo‘ylama o‘qiga nisbatan bo‘ylama va ko‘ndalang joylashishi bo‘yicha bo‘linadi. UQ
vallarini ko‘ndalang joylashtirish odatda ayrim zamonaviy, oldingi g'ildiraklari
yetakchi bo‘lgan avtomobillarda hamda tortish quvvati kam bo'lgan 0,6 va 0,9 sinfli
ayrim g 'ildirakli traktorlarda qo‘llaniladi. Bu usul qo'llanilganida traktor va avtom
obillarning b o ‘ylam a bazasi kam aytiriladi. Bu esa ularning kam radiusda burila
olishini, avtomobillarda kardan uzatmadan voz kechishni ta ’minlaydi, bundan
tashqari orqa ko‘prikdagi (oldingi ko‘prikdagi) konussimon asosiy uzatmani FIK
ortiqroq va arzonroq bo‘lgan silindrsimon asosiy uzatma bilan alm ashtirishga im kon
beradi. Konstruktiv kom panovkasi bo‘yicha UQ ikki rusumda bo‘ladi: 1.U Q alohida

---

27 
agrégat ko‘rinishida bajarilib, traktorlarda orqa ko 'priknin golddevoriga 
mahkamlanadi. Avtom obillarda esa ilashish muftasi kojuxiga o'rnatiladi. 2. UQ orqa
ko‘prik um um iy korpusining oldingi bo ‘linmasiga o ‘rnatiladi, ya’ni um um iy
transm issiya korpusiga boshqa agregatlar bilan birga joylashtiriladi. Kinematik
bo‘yicha. U Q i ikki valli (b ir ju ftli), uch valli (ikki ju ftli), tark ib li va m axsus
uzatish qutilariga b o 'lin ad i U Q ning kirish vali birlam chi, chiqish vali esa ikkilam
chi val deb nom lanadi. Ikki valli UQda q u w at oqimi birlam chi valdan parallel
joylashgan ikkilamchi valga ham m a vaqt faqat bir juft shesternyalar orqali u zatiladi
va har bir juft shesternya alohida uzatm ani tashkil etadi. 
"Аmaliy mexanika " kursida, yuqorida ko‘rsatilgan aylanma xarakatni qattiq
jismlarning bir-biriga bog‘lanishi va mexanik taʼsiri orqali uzatuvchi mexanik
uzatmalar o‘rganiladi. Boshqa uzatmalar, yaʼni pnevmatik, gidravlik va elektrik
uzatmalar maxsus kurslarda o‘rganiladi. Dvigatel bilan ijrochi organlar o‘rtasida
mexanik uzatmalar o‘rnatish zaruriyati bir qancha sabablar bilan izoxlanadi: