Uzatmalagggr qutisi

Mavzu: Elektrik uzatmalar
Reja:

1. 
   Elektrik uzatmalar
   

Uzatmalagggr qutisi - oʻziyurar mashinalar (mas, dantraktorlar) transmissiyasida birlamchi va ikkilamchi vallar uzatish nisbatinm oʻzgartirish uchun moʻljallangan koʻp zvenoli mexanizm. Bu oʻzgartirish alohida yoki boshqdhxhxa mexabvzbznizmlxbxbar bilan umumiy korpusda joylashgan tishli uzatmalarni almyshshxashlab ulash natijasida amalga oshirilsijsjsadi. Yetakchi valning aylanish chastotasi xhzbsboʻzgarmagani sbdbbxholda yetaklanuvchi valning aylanish chastotasini oʻzgartiradigan Uzatmalar qutisiga tezliklar qutisi (mas, metall kesish stanoklarining asosiy yuritmalarida), metall kesish stanoklarida surishlarni oʻzgartiruvchi Uzatmalar qutisi surishlar qutisi deyiladi. Uzatmalar qutisi inki yo’nuv dvigatelli avtomobillar va boshqa transport vositalarining yetakchi gʻildiraklarini harakatlantirishda keng ishlatiladi. Uzatmalar qutisining konstruksiyasi uning vazifasiga, uzatishlarni almashlab ulash usuliga va mashina yoki stanokning texnik tafeilotiga; uzatilayotgan quvvatga, tezkorlikka, uzatish soniga (48 gacha), rostlanish diapazoniga bogʻliq. Tezlashtiruvchi uzatmalar uchun uzatish nisbati, odatda, kamida 1/2 ga teng boʻladi, sekinlashtiruvchi uzatmalar uchun esa 4 dan oshmaydi, 2 val orasidagi uzatmalar soni 6—8 ga teng boʻladi. Uzatishlarni almashlab ulash usuliga qarab sirpanuvchi tishli blokli (kulachokli va tishli muftali); sinxronizatori boʻlgan tishli muftali, friksion muftali va tormozli, erkin yurish muftali Uzatmalar qutisi farklanadi.
Traktor agregati ishlaganda qishloq xo'jatik mashinalari turli qarshilik ko'rsaiadi, avtomobil o‘rnidan qo“zg‘alishida, tepalikka chiqishda va og‘ir yo‘l sharoitlarida yurganda uning niotoriga zo‘r kcladi. Shu qarshiliklami ycngih harakat eiisln uchnn traktor va avtomobildan mrli innish kuchi tal.ib etiladi. ya'ni yctakehi g'ildiraklariga (yoki vetakehi yulduzchalariga) u/.atiladigan burovchi moment keng miqyosda oVgartirilishi kerak. U/aimalar qutisi motor hilan yctakehi glldiraklar (yuldu/ehalar) orasidagi uzatish sonini oVgartiradi, ya'ni moiorning quvvati va valining aylanislilarsoni oVgaitirilmagani holda. traktor yoki avtomobilning yurish te/ligini o'zgartirib, lining tortish kuchini oV.gartiradi, shuningdek, tirvikli vaining doim bir tomonga aylanishiga qapamay, traktor va avtomobilni oldinga yoki keiinga yurgi/adi. Ba'zi traktorlar oldinga nccha lurli le/.likda harakat qilsa, kctinga ham shuneha le/likda harakat qiladi. Hundan tashqari, uzatmalar qutisi traktor yoki avtomobil to'xtatib qo'yilganda molorni ishlatishg-i, ya'ni motorni ishga tushirish, salt ishtaiish va undan statsionar ishlarda f'oydalanish imkonini bcradi. Quvvat olish vali va harakatlamirish shkivi ko'pincha uzatmalar qutisi orqali harakatga keltinladi. Zamonaviy
Almashiiiib qo‘shish richagi Í.5) ning pastki uchi vilkalar (2, 6) nitig 0‘y’g'iga kirgi/ilgan bolib, shar tayaneh atrofíela burilishi mumkin. Vilkalar sterjenlar (8, Ç) ga niahkanilangan bo‘lib, iilarning pastki uchi karetkalarni qamrab turadi Vilkalar karetka sheslernalarining aylanishiga xalal bcrmaydi. Steijenlar o‘zicha surilmasligi uchun fiksatorlar bilan niahkanilangan. fïksaiorning sharigi yoki shtifti sterjen o‘yig‘iga kiygi- /ilib, ularni prujina bosib turadi. Butiday quii bilan uch lurli uzatma hosil qilish mumkin. Sxemada uzatmalar qutisi neytral holalda (nh) ko'rsatilgan. Yclakchi valdagi eng kicliik sliesterna (18) yetaklanuvchi valdagi eng katta shesierna (/.5) ga ilashtirilsa, birinchi uzatma qo‘shiladi, yctaklanuvcni val sckin aylanadi. ammo mashinaning tortish kuchi ko‘p bo'ladi. Sliesterna ( 10) bilan shesterna (14) ilashtirilsa — ikkinchi u/alma. shesterna (//) bilan sliesterna ( 13) ilashtirilsa — ucliinchi u/atma qo'shiladi, blinda yctaklanuvchi val tez aylanadi, ammo tortish kuchi birinchidagiga ko‘ra kam bo‘ladi. Ketinga yurgizish (rjT) uzatmasini qo'shish uchun alohida o‘qqa qo’shaloq shesierna (16) o'rnatilib, uning kichigi ikkilamchi valuing kaua shcsternasi (/,5) bilan doimo qo'shilgan holda turadi. Qo shaloq sheslernaning ikkinchisi — kattarog‘i yclakchi va! shesteniasi ( 18) bilan ilashtirilsa. ketinga yurgi/ish u/airnasi qo'shiladi. U/atmalarni almashlinb qo'shishda richag (5) ning pastki uchi kulisa orqali vilkal iming o‘yig‘iga kirganligi sababli ikki uzatma bir vaqtda qo'shilmaydi. Turli uzatmalami qo'shishdagi richagning turish he' ....... . ! - ;,~~
Blokirovka mexanizmi. Hashish muitasini to'la ajralmasdan uzalmalar qo'shilsa, shcstcrnalarning tishlari hir-biriga urilib sinishi mumkin. Bunga yo‘1 qo'vmaslik uchun ko'pehilik traktorlarning uzatmalar qutisida blokirovka mexani/mi qo'llanilib, u almashtirib qo'shish mexanizmiga birlashtiriladi va Hashish niuflasining boshqarish pcdali yoki richagi bilan boglanadi (blokirovka qilinadi). Blokirovka mexanizmi ( 17.2-rasm) fiksatorlar (5) shtiftining nstida joylashgan valik ( 4) va Hashish multasining pcdali (/) yoki richagiga tortqi vositasida birlashtirilgan richag(2) dan iborat. Uzatmalar qutisining qopqog'idagi chiqiq (.?) qa joylashtirilgan valikning uzun o'yig'i (yoki tcshiklari) bor. Muftam ajratib, u/atmani almashtirib qo'shganimizda (b holat) tlksator yuqoriga ko'tarilib, Lining shtifti valikning o'yig'iga kiradi (fiksator prujinasi siqiladi). Hashish muftasi ajratilmaganda (a holat) tiksatorning yuqorigi uchi valikning o‘yi!magan qiMiiiga tiraladi. Bunday hoida fiksator ko taiilmaydi va alma.shtirib qo'shish steijeni (6) ni surish, binobarin, uzatmani almashiirib qo'shish mumkin bo'lmaydi.
Uzatmalar qutisi yordamida nccha turii u/atma hosil qilinsa. i: shuncha pog'onali deyiladi. Uzatmalar qutisi qancha ko'p pog'onali bolsa, motor quvvatidan shuncha to'laroq foydalaniladi, ya'ni traktorning tortish tezlik ko'rsatkichlari shuncha yaxshilanadi. Shuning uchun naktorlarda kcyingi vaqtda 8—9 va undan ko'p pog'onali uzatmalar qutisi qo'llanilrnoqda. Uzatmalar qutisi almashtirib qo'shish mcxanizmi bilan siliitiladigan karetkalarining soniga qarab ikki, uch va to'rt yolli bo'ladi. Uzatmalar qutisi shcslernalarining Hashish sxemasiga qarab birjuft shcstcrnasi ilashadigan. to‘g‘ri uzatmali va bir nccha jul't shcstcrnasi ilashadigan bo'ladi. Harakat u/atuvchi vallarining soniga qarab. ikki. uch va undan ko'p valli. vallarining joylashtirilishiga qarab esa vallari u/unasiga va ko'ndalangiga joylashtirilgan uzatmalar qutisi bo'ladi. LJch pog'onali, ikki yo‘lli, bir juft shcstcrnasi ilashadigan, vallari uzunasiga joylashtirilgan ikki valli uzatmalar qutisi 17.1-rasmda ko'rsatilgan. To‘g‘ri uzatmali uzatmalar qutisi (l7J-rasm, a) uchta: yctakchi (/). yetaklanuvchi ('/) va oraliq {6) vallardan iborat. Yeíakchi val Hashish muftasidan harakatga keltiriladi. lining kctingi uchida enli shesterna (2\ bor. Yetakchi va yclaklanuvchi vallar bir o‘q chi/iqda turadi.
Yclaklanuvchi valuing old uchidagi shesterna (.?) vetakchi yoki oraliq valning shesternasi bilan ilashadi. Oraliq valning chap tomonidagi shesterna (7) yetakchi valning shesternasi bilan doimiy ilashgan, o‘ng tomonidagi shesterna (.5) esa yetaklanuvchi valning shesternasi bilan ilashtirilishi mumkin. Agar yetaklanuvchi valning shesternasini o'ng tomonga siljitib, oraliq valning shesternasiga ilashlirilsa, quyi u/atma qo'shilih, harakal ikki juft shesterna orqali u/atiladi. Yetaklanuvchi valning shesternasi chapga siljitilsa uning iehki tishlari yelakchi valning shesternasi bilan ilashib, to‘g‘ri u/.atma qo'shiladi, va'ni yetakchi va yclaklanuvchi val birbuUin bolib avlanadi. Bunday holda oraliq val salt aylanadi To ‘g‘ri u/atmali u/atmalar qutisi, asosan, avtomobillarda va ba’/i traktnrlarda qo llaniladi. ancha ixeham lu/ilgan. Bir necha juft shesternasi ilashadigan u/atmalar qutisi (17.3-rasm, b) ham uchta valdan iborat, ammo uning yetakchi va yetaklanuvchi vali bir o'qqa joylashtirilmagan. Harakat yetakchi val ( /) dan shesternaiar (2, II. /tf) orqali oraliq val (
Revers mcxani/m. Traktorning oldinga nccha turli u/atmada harakai qilsa, kclinga ham shuncha u/atmada harakat qilishga imkon hcradigan mexamzmi revers deyiladi. Bir nccha juft shesternasi ilashacîigan u/aimalar qutisida ( 17.3-rasm, b) sheslernalar (Z //) o'rniga yetakchi valga bitta kaita sheslerna o'rnatib, bir nccha kclinga yurish u/atinasini olish mumkin. Vallari ko‘ndalang joylashiirilgan u/atmalar quiisida maxsus revers mexani/.m (17.4-rasm) qo'llaniladi. Blinda harakat ilashish muftasiniug vali ( /) dan konus sheslernalar (2, 4yoki 2, 7) orqali u/atmalar qutisining yetakchi vali (.7) ga uzatiiadi. Shesterna (2) ilashish inuitasining vali ( ¡) ga mahkamlangan, shcsternalar (4, 7) esa val (.?) ga erkin o‘rnatilgan. Va! (.?) ning shcsternalar o’rlasidagi shütsaü qismida surilma mufta ( 6) joylashgan. Bu mufla reveis richagi (5) hilan o'ngga siljitilsa, konus sheslerna ( 4) ning ichki ;ishiariga ilashadi. hunda val (.?) Irakior oldinga yuradigan tomonga aylanadi. Mufla (6) chapga siljitilsa, konus shesterna (7) hilan ilashadi, hunda va! (.7) tcskari tomonga aylanadi va traktor harcha u/almada ketinga yuradi.
Sinxroni/ator. Baicha yengil va ko‘pchilik yuk avtomobillarining u/atmalar qutisida qnlkinilib, u/aímalarni zarh va shovqinsiz qo'shishga imkon heradi. Sinxroni/ator (17.5-rasm) ikkilamehi (yctaklamivchi) val {6) shiitsalariga mahkamlangan gupchak (¿0, uuing ustida siljiy oladigan tishli mufta (¡0 ), uchta b'okirovka suxarlari (^) va ikkita blokirovka halqasi ( 4) dan iborat. Suxarlar gupchakning o'yiqlari ( 13) va halqaning o'yiqlari (//) ga kirgi/ilib, muttuning o“yig‘i (/2) ga kirgi/ilauigan prujina halqalar (7) bilan siqib qo'yilgun. Halqa (4) ning o'yiqlari (//) suxar ( (/) dan sa! kcngroq qilingan. Blokirovka halqasining sirtida, sluiningdck, shcstcinalar ( I, 5) ning yon tomonida mufta ( 10) ning ichki tishlariga loyiq tishlar (2) qilingan. Sinxroni/atoi qo'shilmaganida shcstcrna (.5) ikkilamdii valda crkin aylanadi. U/almani (masalan. lo‘g*ri u/aimani) qo\shish udum tishli niiilla (K) vtlka (5) bilan chapga siljitiladi. Bunda mufta suxarlar (V) ni ham surib, ularni halqa
Itirjutt shrskrnasi ilashadigan uzalmalar qutisining tu/ilisiii ( 17 7- rasm). Л 1-75 Iraklorlariga bii jult shcstcrnasi ilashadigan lo‘rt yo'lli. bcsh pog'onali uzatmalar qutisi o'malilib. oldinga yurish uchun beshta u/.atmasi va kelmga yurish uchun bir u/almusi bor. Uzatmalar qutisi cho’yan korpus {19), korpus qopqog'i, to'r’.ta; yetakchi {12), yctakianuvchi ( /.?). orahq {24) va kclinga yurish ( 16) vallari, turli uzalmalar hosil qilinad'gan shcstcmalar. alnushtirib qo‘shish nu*\anizmi va blokirovka mcxamzmi U7) dan ¡bora!. Uzatmalar qutisi korpusining old tomoni traklor ramasining ketir.gi kondalang brusiga tiralib, orqa tomoni kelingi ko'prik korpusiga mahkamlanadi. Uzatmalar qutisi yetaklanuvchi valining kctiugi podshipnigi rolikli bo‘lib, qutining boshqa barcha podshipniklari shariklidir. Yetakchi valning oldingi uchi oraliq b'rikma vositasida ilashish muftasiga tutashtiriladi. Yctaklanuvchi val (13) qutining korpusidan chiqarilgan konus shcstcrna bilan birga yasalgan. Yetakchi val ( 12) shlitsalurida ikkinchi va uchinchi u/alma shesternalarining karctkasi (5), birinchi va to‘rtinchi uzatma shestcrnalarining karetkasi ( MJ) almashtirib qo‘shish vilkalari (6, 7) bilan siljitilishi mumkin. Bu valning oldingi uchiga kctinga vurish vali (//) ning shesternasi (2.7) bilan doimo ilashgan shcstcrna (.7) o‘rnatilgan. Yctaklanuvchi val (¡3 ) ning shlitsalariga ikkinchi (IX ). bcshinchi (/7), uchinchi (¡6 ), to‘rt'nchi (/5) va birinchi (14) uzatmalar shcsternasi kiygiz.ilgan. Ketinga yurish vali (//) ning shlitsalariga surilmaydigan shcstcrna (2.7) va vilka (9) bilan siljitiladigan shestcrna (X) omatilgan. Bu valning qutidan chiqarilgan shlitsaü uchiga quvvat olish valining muftasi o‘rnatilishi mumkin. Ririnciii, ikkinchi. uchinchi va to'rtinchi uzalmalarda harakat yetakchi valdan yetaklanuvchi valga bir jul’t. bcshinchi u/atmada uch jufi, ketinga yurishda csa ikkijuft shcstcrna orqali u/atiladi. Bcshinchi uzatmada harakat yetakchi valdan ketinga yurish valiga. hundan oraliq valga, oraliq vaidan esa yetaklanuvchi valga uzatiladi. Bcshinchi uzaimani qo‘shish uchun oraliq val (24) karctkasi (25) tcbranuvclii vilka (4) bilan surilib, lishli mufta qo\shiladi, xolos, chunki boshqa vallarring shcstcrnalari (.?, 23, 27) doimo qo'shilgan holda turadi. Ketinga yurgizishda harakat yetakchi valdan doiniiy ilashgan shcsternalar orqali ketinga yurish valiga, uning karctkali shesternasidan csa yetaklanuvchi valga uzatiladi. Oraliq valning oldingi shesternasi. moy sachraladigan shcstcrna (26) bilan ham doimo ilashgan, bu shestema oraliq val shesternasidan pastga joylashtirilgan kalia o'qda aylanadi va traktor statsionar ishlaganda quti shesternalariga moy chiqaradi. Uzatmalar qutisiuing almashtirib qo'shish va blokirovka mexanizmlari sharnii tayanchii richag (/), vilka (6, 7, X) li uehta sterjen (20, 2/. 22) dan iborat bo‘lib, yuqorida bayon etilgan sxemada ishlaydi. Uzatmalar qutisining turli uzatmalarda ishlash sxemasi 17.N-rasmda kcltinlgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. A.Shoobidov “Nazariy mexanika asoslari”. T. “Yangi avlod”, 2008 y.
2. R.B.Daminova va boshqalar “Nazariy mexanika” elektron darslik. DGU, 2006 y.
3. K.M.Mаnsurоv «Mаtеriаllаr qаrshiligi kursi», Tоshkеnt, 1983 yil. – 504 bеt.
4. Usmobxo’jayev X.X. Mashina va mexanizmlar nazariyasi Tosh. O’qituvchi 1981 yil.
5. I.Sulаymоnоv «Mаshinа dеtаllаri», Tоshkеnt 1981 yil. – 304 bеt.