|
Bilga xoqon bitigini ham N . M . Yadrinsev topgan . U Kul Tigin bitiktoshidan 1 km janubi - g’arbga o’rnatilgan . Uning bo’yi 3 m 45 sm , eni esa 1 m 72 sm , qalinligi 72 sm , bitiktosh ag’darilib , uchga bo’lingan va ayrim satrlari nurab , yozuvlari ham zarar ko’rgan . U 80 satrdan iborat . Bilga xoqon bitiktoshi da Kul Tigin bitiktoshidagi 41 satr takroriy holda kelgan .
Yodgorliklar butun dunyo turkiyshunoslari tomonidan ilmiy jihatdan o’rganilmoqda . V . Tomson va V. Radlovlardan keyin S . E . Malov , S . A . Klyashtoriy , I. V . Steblova , H . Orxun , T . Tekin , Najib Osim , G . Aydarov , o’zbek olimlaridan A . Rustamov , G’ . A bdurahmonov , N . Rahmonov o’rganishgan . Yodgorliklar hozirgi o’zbek tiliga bir necha marotaba tabdil qilingan . Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas . Ularning qog’ozga , turli buyumlarga ( kumush ko’zachalar , yog’och , teri , oyna , qayish to’qasi ) ga yozilgan namunalari ham bor edi .Masalan , ‘’ Irq bitigi ‘’ ( ‘’Ta’birnoma ‘’ ) qog’ozda yozilgan .
So’zni ‘’ To’nyuquq ‘’ bitiktoshidan boshlaymiz . To’nyuquq - shaxs nomi . Bitiktoshdagi voqealar To’nyuquq tilidan hikoya qilinadi : ‘’Men -dono To’nyuquqman . O’zim Tavg’ach elida voyaga yetdim . Turk xalqi Tavg’ach xalqiga bo’ysunar edi …’’
So’ng ana shu dahshatning -turkiylarning o’z erkini qo’ldan berib qo’yishlarining sababi aytiladi : ‘’Turk xalqi boshboqdoqlikka , o’zibo’larchilikka , beparvolikka yo’l qo’ydi … o’zining xoni bilan bo’lmadi’’. Mustamlaka azobi , o’zga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa va lo’nda , ammo nihoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi:
‘’ … Tabg’achga taslim bo’lganligi uchun tangri , o’l , degan shekilli , turk xalqi o’ldi , yo’q bo’ldi , tugadi . Turk Sir xalqi yerida birorta ham urug’ qolmadi ‘’.
To’nyuquq yeti yuz kishini birlashtirib , ‘’ shad ‘’ degan unvon oladi . Bu turk xoqonligidagi eng oliy darajadagi harbiy unvovlardan biri edi .
To’nyuquq Bo’g’u tarxon hamda Eltarish xoqon bilan mamlakat mustaqilligi , el - yurt faravonligi , yurt osoyishtaligi , chegaralar daxlsizligi uchun tinimsiz kurash olib bordi . U bu kurashlarning oldingi safida edi . Ammo dushmanlar ham tinch o’tirmadi .Ular kuchlarni birlashtirish payiga tushishdi.
Tasvir davomida vaziyatning keskinlashib borishi , buning natijasida To’nyuquq shaxsiyatidagi kuchli nuqtalarning tobor kengroq ochilishini kuzatish mumkin. Xususan , buyuk sarkardalarga xo bo’lgan dovyuraklik , keskinlik , cho’rtkesarlik , , ayni vaqtda bosiqlik , vazminlik xislatlari ham tasvirda aniq ko’rinib turadi. U katta tajriba egasi sifatida namoyon bo’ladi
To’nyuquq buyuk vatanparvar shaxs timsolidir . Uning o’z vatani , xoqoni , xalqi bilan faxrlanishi , ularning borligidan o’zini baxtiyor sezishi yodgorlik matniga puxta singdirilgan . Dushmanning turkiylar ustiga hujum uyushtirish haqidagi yovuz niyatini eshitgan To’nyuquqning ‘’ tun uxlagim kelmadi , Kunduz o’tirgim kelmadi ‘’ deyishi uning o’z taqdiri bial naqadar yaxlit holda tasavvur qilishini ko’rsatib turibdi .To’nyuquq iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday ifodalanadi : ‘’ Bu turk xalqiga qurolli dushmanni keltirmadim , yalovli otni yugurtirmadim ‘’.
To’nyuquq obidasi vatan haqidagi madhiyadir. U voqeiy yoki badiiy asar bo’lishidan qati’ nazar , unda hayot haqiqati ham , tarixiy haqiqat ham badiiy tarzda o’z aksini topgan . Yodgorliklarda murojaat , undov , hayqiriq , chaqiriq yetakchilik qiladi . To’nyuquq tabiatida tushkunlik , ikkilanish mutlaqo ko’rinmaydi . Uning harakatlarida , so’zlarida o’ziga ham , butun xalqiga ham buyuk ishonch qalqib turadi . Xuddi shu omil uning g’alabalarida asosiy omil bo’ladi .
To’yuquq bitiktoshi kompozitsion jihatdan yetuk asar . Unda o’ziga xos boshlanma , voqealar rivoji , xotima mavjud .Shu kompazitsiyaning o’zida ham katta badiiylik bor . Bu maqsad to’laligicha amalga oshgan . Yodgorlikning til xususiyati ham e’tiborga loyiq . U VII asrdagi adabiy til namunasidir . Asar tilidagi ko’plab so’zlar hozirgi o’zbek tiliga aynan qo’llaniladi . Bu qism so’zlarda ozgina tovush o’zgarishlari yuzga kelgan , yana bir toifa so’zlar esa bugungi iste’moldan chiqib ketgan .
Yodgorlikda o’rni – o’rni bilan so’zlarning ko’chma ma’noda qo’llanishi seziladi . Shuningdek , matal , majoz , maqollardan foydalanish kuchli:
‘’Tabg’ach , O’g’uz , Qitan -bu uchovi qamal qilsa , qamalda qolajakmiz . Unda vujudimizning ich – u tashini , mol - u jonini topshirgan kishiday bo’lamiz . Yupqa yig’in tor - mor qilishga oson emish , ingichka yig’in uzishga oson emish . Yupqa qalin bo’lsa , tor – mor qiladigan bahodir emish , ingichka yo’g’on bo’lsa , uzadigan bahodir emish ‘’. Asarda oltinga ‘’ sariq ‘’ , kumushga ‘’oq ‘’ , tuyaga ‘’egri ‘’singari epitetlar -sifatlashlar qo’llangan .
Undagi asosiy tasvir vositasi alliteratsiyadir . Alliteratsiya - tovushlar ohangdorligi , asosan , bir xil tovushlarning takrorlanishi natijasida yuzaga keladigan ohangdorlikdir. Unda unli va undosh tovushlar takrorlanishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
