Mundarija kirish I – bob. O’RXUN- ENASOY YODGORLIKLARI QADIMGI TURKIY ADABIYOT NAMUNASI II- bob. O’rxun – enasoy yodgorligining tuzilish tarkibi II. O’rxun –enasoy yodgorligidagi g’ovaviy-badiiy xususiyatlar II

I I . 2 . O’RXUN – ENASOY YODGORLIKLARIDAGI MASALALAR

O’rxun - Enasoy yodgorliklari – qadimgi turkiy adabiyot namunasi bo’lib , ularda xilma -xil masalalar , jarayonlar , kechinmalarga guvoh bo’lish mumkin . Yodgorliklarni o’rgangan olimlar har tomonlama tadqiq qilishgan , ya’ni undagi ma’no va mazmunning tarbiyaviyligi , o’tmishda yashab o’tgan buyuk sarkarda hamda xoqonlarning yurt uchun kurashgani , dushmanlarga qarshi birgalikda mardonavor olishganini sharhlab , har tomonlama o’rganishga harakat qilishgan . Taqdiqot jarayonida ilmiy bilishning mantiqiylik , tarixiylik , izchillik va obyektlik usullaridan keng foydalanilgan . N . Rahmonov O’xun – Enasoy yodgorliklarining turkiy eposlardan o’sib chiqqan asar ekanligini aytib , yodgorlikni o’rganish asosida o’zbek xalqi tarixini o’rganishni uzoq asrlardan boshlash kerakligini ta’kidlaydi . Turk xoqonligi madaniyatini o’rganib , shahzodalar Kul tigin , Bilga xoqon va maslahatchisi To’nyuquqning qahramonliklari , vatanparvarligi , xalq taqdirini o’zinikidan ustun qo’yish xislatlarini bizga uzoq o’tmishdan qolgan meros ekanligiga e’tibor qaratadi . Turkiy - run yozuvida bitilgan bitiklar O’zbekiston hududidan ham anchagina topilganini , ularning ma’nolarini asarlarida ko’rsatib berdi . Umuman , olimning O’xun –Enasoy yodgorliklari tadqiqiga bag’ishlab yozilgan asarlarini quyidagicha o’rganish mumkin : O’rxun - Enasoy yodgorliklarining badiiyatini o’rganishga bag’ishlab yozilgan asarlar : ‘’ Toshga bitilgan kitoblar ‘’, ‘’ Inson ruhining sadosi ‘’ , ‘’ Bitiglar olamida ‘’, ‘’ Ko’hna bitigtoshlar ‘’ , ‘’ O’zbekistonning ko’hna turkiy - run yozuvlari ‘’ , ‘’ O’zbek mumtoz adabiyotining namunalari ‘’, ‘’ O’zbek adabiyotini davrlashtirish masalalari ‘’ kabi kitoblarida yodgorliklarning ma’nosi , mazmuni , adabiy tomonlari o’rganilgan . Jumladan , B . To’xliyev bilan hammualliflikda yozgan ‘’ O’bekistonning ko’hna turkiy – run yozuvlari ‘’( 2006) kitobi O’rxun – Enasoy yodgorliklarining mantiqiy davomi sifatida O’zbrkistondan topilgan topilmalar haqida ma’lumot beradi .

Q. Sodiqov yodgorliklarning tilini , tarixini va falsafiy qarashalrini o’rganib , ilmiy tadqiqotlar yaratish bilan bir qatorda O’rxun – Enasoy yodgorliklarini o’zbekchaga tabdil qildi . O’zbekistondan topilgan bitiklarga asoslanib , O’zbekistonda ko’hna turkiy run yozuvlarining makoni bo’lgan degan xulosaga keldi .Yodgorliklar tli , uslubiyati , dialektikasi , fonetikasi va morfologiyasini o’rgandi . O’rxun – Enasoy obidalari birinchi navbatda tarixni yoritadi . Xususan , etnik tarix bilan tutashadi . Turkiy qabilalar o’rtasidagi farqlar , asosan , ularning tillari orqali aniqlanadi . Demak , qabilalar tarixini yoritishda ham yodgorliklarning ahamiyati ham katta . Yozuvning kelib chiqishi , alifbolarning har xilligi , boshqa yozuvlarning turkiy – run yozuviga ta’siri kabi masalalarga ham obidalar matnini o’rganish orqali javob topish mumkin . Bu sohada ishlagan har bir olimlar yodgorliklardagi turli masalarni yoritib , asarlar yozganlar ,majmualar yaratilgan . Shunday ekan , O’rxun – Enasoy yodgorliklarining tadqiqotiga bag’ishlab yozilgan asarlarni quyidagi guruhlarga bo’lib o’rgansak , maqsadga muvofiq bo’ladi :
1. O’rxun – Enasoy yodgorliklarining tilini o’rganishga bag’ishlangan asarlar : ‘’ Eski uyg’ur yozuvi ‘’ , ‘’Qadimgi turkiy yozuvlar ‘’ va ‘’Qadimgi turkiy til ‘’fanlaridan dars matnlari , ‘’ Ilk o’rta asrlar turkiy matnlari nomlarining izohli lug’ati ‘’, ‘’Turkiy yozma yodgorliklar tili : adabiy tilning yuzga kelishi va tiklanishi ‘’, ‘’ Ko’k turk bitiklari va ularning tarixiy talqini ‘’ nomli kitoblar , ‘’Yozma yodgorliklarda ayrim undoshlarning taraqqiyot masalasi ‘’, ‘’ Kultigin , Bilga xoqon bitiklaridan o’rin olgan ‘’ xoqon ‘’ so’zining boshlanmalari va yodnomaalrining matn tuzilishi haqida ‘’, ‘’ Kul tigin va Bilga xoqon bitiglarining matiniy – qiyosiy tahlili ‘’ , ‘’ O’zbekistonda topilgan ko’k turk harfli matnlar ‘’ , ‘’ Turk –moniy diniy jamoalarida yaratilgan yozma manbalar ‘’ , ‘’ Tilshunoslikning dolzarb masalalari ‘’ nomli maqolalar , O’rxun – Enasoy yodgorliklarining tilini o’tganishga bag’ishlangan . Jumladan , ‘’Turkiy yozma yodgorlik tili : adabiy tilning yuzga kelishi va tiklanishi ‘’( 2006) tadqiqotlarda eng ko’hna va o’rta asrlarda yaratilgan turkiy yodgorliklar asosida o’zbek adabiy tilining shakllanishi , mumtoz adabiy tilning yuzga kelishi , uning o’ziga xos xususiyatlari tahlil etiladi .
2. O’rxun – Enasoy yodgorliklari tarixini o’rganishga doir asarlar : ‘’ O;zbek adabiy tili tarixidan ‘’ , ‘’ Uyg’ur yozuvi tarixidan ‘’ , ‘’ Ko’k turk bitiklari : matn va uning tarixiy talqini ‘’ , Yozuv tarixi va kitobat san’ati ‘’, ‘’O’zbek tili tarixi ‘’ , ‘’Turkiy til tarixi ‘’ , ‘’ O’zbek tilining yozma uslublari tarixidan ‘’ nomli kitoblari va ‘’Kul tigin va Bilga xoqon bitiklari: tarixiy manbaning matn tuzilishi ‘’ nomli maqolalari O’rxun – Enasoy yodgorliklarining tarixiy tomonlarini o’rganishga bag’ishlangan . Masalan , ‘’ Ko’k turk bitiklari : matn va uning tarixiy talqini ‘’ (2004) kitobida ko’k turk obidalari bilan yuritilayotgan bitiklar tarixiy matniy jihatdan tahlil etiladi . Bu bitiklar asosida ko’k turk davri tarixnavisligining o’ziga xos jihatlari , matn tuzish prinsiplari haqida bahs yuritiladi .
3 . O’rxun – Enasoy yodgorliklarining tadqiqiga bag’ishlangan falsafiy asarlar : ‘’ Qadimgi turkiy xalqlarning diniy- falsafiy qarashlari ‘’, ‘’Sharq falsafasi ‘’ ( Qadimgi turkiy xalqlarning diniy – falsafiy qarashlari ‘’ , ‘’ Sharq falsafasi ‘’ ( Qadimgi turkiy xalqlarning diniy – falsafiy qarashlari ) ,’’ Eski turkiy falsafasi ‘ nomli kitoblarida va ‘’ Qadimgi turklarning olam va uning tuzilishi to’g’risidagi ko’zqarashlari ‘’nomli maqolasi yozma yodgorliklarni falsafiy jihatdan o’rganadi .
O’z navbatida , bu guruhni yana ikkiga bo’linadi :
O’rxun – Enasoy yodgorliklarining folkloristikasi :
‘’ Turkiy yozma adabiyot va og’zaki epik an’analar munosabatiga doir ‘’ maqola , ‘’ O’rxun –Enasoy yozma yodgorliklari va turkiy eposlar munosabati ‘’ doktorlik ishi ( 1991) , Turkiy xalqlar sehrli ertahlarida evrilish ( metamorfoza ) va uning mifalogik syujetlar bilan munosabati ‘’ O’zbek folklorshunosligining dolzarb masalalari ‘’to’plamida , ‘ Folklorizm va mifologizatsiya – qadimgi turkiy adabiyot asosi ‘ ‘kabi ilmiy asarlarda yodgorliklardagi folklore namunalari o’rganilgan .

1. 
   O’rxun- Enasoy yodgorliklarining nazariyasi :
   

‘’ Kul tigin yodnomasi poetikasi ‘’ ( O’lmas obidalar tarkibida ) , ‘’ Qadimiy hikmatlar ‘’ , ‘’ Kul tigin yodnomasida alliteratsiya ‘’ , ‘’Kul tigin yodnomasida adabiy etiket ‘’ , ‘’Kul tigin yodnomasida badiiy san’atlar ‘’ kabi ilmiy asarlar yodgorliklardagi nasriy va she’riy san’at turlari namunalarini o’rganadi. Shundan ma’lum bo’ladiki , yodgorliklarni o’rgangan Q . Sodiqov o’z asarlarida yodgorliklarning til xususiyatlarini va tarixiy , falsafiy tomonlarini yoritgan bo’lsa , N . Rahmonov esa ularni ko’proq nazariy va badiiy jihatdan yoritib beradi

.O’rxun – Enasoy yodgorlarini o’rganishga A. Fitrat , O .Sharafiddinov , N . Mallayev , A. Qayumov , A. Rustamov , G’. Abdurahmonov , E. Umarov , T . Salimov , B . To’xliyev , N . Rahmonov , Q. Sodiqov kabi o’zbek olimlari ham o’zlarining munosib hissalrini qo’shganlar . Jumladan , bu yodgorlikning topilish tarixi N . Mallayevning ‘’ O’zbek adabiyoti tarixi ‘’ , B . To’xliyev ‘’O’zbek adabiyoti ‘’ , A . Qayumovning ‘’ Qadimiyat obidalari ‘’asarlarida yoritilgan . H. Zarif , M . Saidov , B . Sarimsoqov , M . Jo’rayev , S . Turdimov , A . Musaqulov , J . Eshonqulovlar o’z asarlarida bu borada u yoki bu darajada to’xtalib o’tganlar . Lekin bu umumturkiy ma’naviy merosimizni o’rganishda Qosimjon Sodiqov hamda Nasimxon Rahmonov xizmatlari beqiyos hisoblanadi . Biz buni yuqorida ko’rib o’tdik . O’rxun – Enasoy obidalari birinchi navbatda tarixni yoritadi . Xususan , etnik tarix bilan tutashadi . Turkiy qabilalar o’rtasidagi farqlar , asosan , ularning tillari orqali aniqlanadi . Demak , qabilalar tarixini yoritishda ham yodgorliklarning ahamiyati katta . Yozuvning kelib chiqishi , alifbolarning har xilligi , boshqa yozuvlarning turkiy –run yozuviga ta’siri kabi masalalarga ham obidalar matnini o’rganish orqali javob topish mumkin . Olimlar olib borgan tadqiqotlari asosida , bu bitiklarning yozuvlari va undagi matnlarning o’qilishi turlicha bo’lgan ya’ni har bir tadqiqotchi o’z bilim doirasidan kelib chiqib , izoh talab qiladigan so’zlarni matn ma’nosidan kelib chiqib tarjima qilishgan hamda o’rganishgan . Obidalardagi belgi va transkiripsiya to’la o’rganilib mana shundan keyin asarlar va maqolar yozila boshlangan . O’zbek olimlaridan tashqari , jahon olimlari , xususan , rus , turk , nemis , xitoy va boshqa xalq vakillari ham bu obidalarni o’rganishga kirishgan , o’z asarlarida turli ma’no hamda ifodaalarni yozib , ularga izohlar ham berishgan . Bilamizki , bu jarayon oddiy yoki oson kechadigan ish emas . Shuning uchun ham , qadim tarixga ega bo’lgan va qadimdan o’rganilib kelinayapti .
Bu sohada samarali ishlarni amalga oshirgan bir qator olimlar o’rganish jarayonida turli tomondan , yo til xususiyatlari , yozuv tomondan , yo adabiyot tomonidan , uning badiiylik , san’atlar , poetikasi jihatidan o’rganishgan . Shuning natijasida , turli masalarga bag’ishlangan bir –biridan ajoyib asarlar yaratildi .
O’zbek olimlari har tomondan o’rganilgan va tadqiq etilgan kitoblar yuzga keldi , ularni biz yuqorida keltirib tanishtirib o’tdik . Qadim tarixga ega bo’lgan va katta davrni o’z ichuiga olgan bu bebaho qadimiyat tuli xalq va millatni bir –biriga mushtarak bog’laydi . O’rxun – Enasoy bitiklari xotiralar , qabr toshlariga o’yib yozilgan tarix va marsiyalardan , turli xil hijjat , tamg’a , pul namunalaridan iborat bo’lib , V- VII asrlarning juda qimmatli yodgorligi sanaladi . Oltoydan Mo’g’ilistonga qadar cho’zilgan bepoyon hududda yashagan mazkur xalqlar va qabilalar tomonidan yaratilgan ‘’ To’nyuquq ‘’ , ‘’ Uyuq – arxon ‘’ , ‘’ Borliq ‘’ , ‘’Tuva ‘’ va boshqalar ham Kultegin va Bilga xoqon yodgorliklari singari katta ilmiy va badiiy ahamiyatga egadir .
Ularning matnlarida turkiy xalq va qavmlaridan qirg’iz , uyg’ur , o’g’uz kabilarning nomlari tilga olinadi . Olimlarning fikricha , mazkur yodgorliklarning tili bir – biridan birmuncha farq qiladi . O’sha tafovutli belgilarga tayanib , ba’zi yodgorliklarning hozirgi qaysi turkiy tilning qadimgi ko’rinishi ekanligi xususida taxmin qilish mumkin .V . V . Radlov , V . Tomson , S. E .Malov kabi olimlar Enesey bo’yidagi ko’pchilik yodgorliklarni qirg’iz tiliga mansub deb hisoblaydilar . Biroq barcha yodgorliklar haqida haqida birday fikr yuritib bo’lmaydi . Jumladan , O’rxun – Enasoy yodgorliklarida qirg’iz , uyg’ur tuva , Turkman , o’zbek va boshqa turkiy tillarga xos leksik boylik hamda Grammatik shakallar ko’zga tashlanadi . Shunga ko’ra , bu yodgorliklarni turkiy tillarning mushtarak madaniy merosi sifatida o’rganish va talqin - u targ’ib qilish maqsadga muvofiqdir . O’rxun – Enasoy bitiktoshlarida til va yozuv yodgorligi bo’lishi bilan bir qatorda tarixiy va adabiy manba maqomida muayyan badiiy – ilmiy qimmatga ham molikdir .Chunki ularda V – VIII asrlardagi ijtimoiy – iqtisodiy hayot , turkiy xalqllar va qabilalarning urf- odatlari , e’tiqodi , qarashlari , badiiy ijodi namunalari o’z ifodasini topgan . Bitiktoshlarda she’riy misralarning uchrashi , turli tarixiy voqealar ifodasida badiiy uslubdan foydalanganligi muhim ahamiyat kasb etadi . Xususan , qabr toshlaridagi marsiyalarning badiiylik darajasining birmuncha yuksak ekanligi qiziqish uyg’otadi .
Ular orqali vafot etgan kishining qiyofasi manzaralarini ko’z o’ngimizda gavdalantirishimiz va motam tutuvchining murakkab ruhiy holati bilan tanishishimiz mumkin . Tadqiqotchilarning fikricha , bitiktoshlardagi marsiyalar mazmuni , mohiyati badiiyati jihatidan ‘’ Devonu lug’otut – turk ‘’dagi marsiyalarga ancha yaqin turadi . Bitiktoshlar janr jihatdan she’riy , marsiya , mif va turli rivoyatlarni o’zida jamlagan . Bunda biz nasr va nazmning turli jihatlarini ko’rishimiz mumkin bo’ladi . Yodgorliklar turli tillarga tarjima qilingan . Bulardan tashqari Kul tigin bitiktoshida ham , Bilga xoqon bitiktoshida ham xitoy tilida yozilgan matn bor . Bu xitoycha matnni fransuz tiliga Shlegel , nemis tiliga Jorj fon Gabeles , ingliz tiliga Parker tarjima qilganlar . Bu tarjimalarga dunyo turkiyshunoslari murojaat etadilar .
Har bir bitiktosh o’z davridab hikoya qiladi .Unda ilgari surilgan masalarga bag’ishlanga bir qancha ishlar amalga oshirilgan . Bitiktoshklar matnini sinchkovlik bilan kuzatadigan bo’lsak , unda yurt osoyishtali uchun kurash , birlashish , yovga qarshi chiqish va g’alabaga erishish kabilar eng muhim va asosni tashkil qiluvchi qism ekanligini anglaymiz . Bundan tashqari urf – odatlar , xalqlarning yashash tarzi va hayot kechirishi , boshqa elatlar bilan savdo- sotiq masalalari , elchilik bitimlari , hudud geografiyasi kabi ma’lumotlar ham mavjud . Yodnomalarning matnlari tahlil qilinganda adabiy tahlilga tushadigan bir qancha holatlarni ko’rishimiz mumkin . To’nyuquq bitiktoshi misolida ko’radigan bo’lsak , syujetning ucu elementi – voqea, vaziyat va kolliziyaning mavjudligi To’nyuquq bitiktoshi badiiy asar sifatida o’rganishga imkon beradi . VOQEA – Turk xoqonligini markazlashgan davlatga aylantirish uchun olib sa’y – harakatlar , VAZIYAT – xoqonlik ichidagi va xoqonlikning tashqarisidagi ijtimoiy – siyosiy harakatlar , KOLLIZIYA – xoqonlikning dushman qabilalr va sulolalar bilan to’qnashuvi , Turk xoqonligining Tan sulolasi va boshqa qabilalar bilan olib borgan jang-u jadallaridir . To’yuquq voqealar markazida turadi , barcha voqealar vaziyat To’nyuquqqa bog’liq ravishda yuz beradi . Kolliziya esa to’quz o’g’uz xalqi bilan o’g’uz , tabg’ach , xitoy xalqlari o’rtasidagi dushmanlashuv va kurashdir . Syujetning har uchala elementi To’nyuquq bitiktoshida ham , boshqa bitiktoshlarda ham takrorlanadi . Zotan , bitiktoshlarning asosoiy mavzui ham vatanni himoya qilish , jang lavhalari , qahramonlarni sharaflashdan iborat .
Albatta , To’nyuquq bitiktoshining badiiy asarga xos yana bir xususiyati – xalq maqollari va matallarining keltirilganidir . To’nyuquq biron voqea yoki vaziyatni baholaydi , unga munosabatini bildiradi .Masalan , Turk xoqonligi tang vaziyatda qolganda , To’nyuqu Eltarish xoqonga shunday maslahat beradi : ‘’ Tabg’ach , o’g’uz , Xitoy – bu uchovi qamal qilsa , qamalda qolajakmiz . Unda vujudning ichi - toshini , molu jonini topshirganday bo’lamiz . Yupqa yig’in tor – mor qilishga oson emish , ingichka yig’in uzishga oson emish . Yupqa qalin bo’lsa , tor- mor qiladigan bahodir emish . Ingichka yo’g’on bo’lsa , uzadigan bahodir emish ‘’ ( To’n ., 12 -13 ) . Vaziyatni baholashda To’nyuquq mazkur hikmatlardan unumli foydalanish orqali bevosita Turk xoqonligining imkoniyatini ko’rsatadi va imkoniyatdan o’z vaqtida foydalanishga xoqonni da’vat qiladi . To’nyuquq bitiktoshi , birinchi navbatda , To’nyuquqning ijodi , bir asar sifatida o’qilishi lozim . Bitiktoshning maqsadi To’nyuquqning olib borgan janglari yoki uning xoqonlikdagi xizmatalrini xronologik tarzda bayon qilishdan iborat edi . To’nyuquq bitiktoshidagi ma’lum bir voqealar munosabati bilan detallar tafsilotiga alohida urg’u berish holatlari , tabiat manzarasiu tasviri uchraydi . Muallif To’nyuquq voqealarning aniqligini yetkazish va tarixiylik tamoyilini saqlash maqsadida ham bunday tafsilotlarga ko’proq o’rin bergan . Eng asosiy masala yurt birligini va ozodligini saqlab qolish , qo’shni elat va millatalr bilan tinch hamda totuv hayot kechirish , vatan birligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashalar tasviri keltirilgan .
Turkiy xalqlarning badiiy ijodi moziyning juda qadimiy qatlamlariga tutashadi . Eramizdan oldingi davrlardanoq yunon tarixchilari ajdodlarimiz orasida mavjud bo’lgan namunlari : ertak , rivoyat va afsonalar haqida ayrim ma’lumotlarni yozib qoldirishgan . Shunigdek , eramizdan oldingi Xitoy tarixchilari ham turkiylarning o’ziga xos qo’shiq va dostonlari bo’lganini manbalarda qayd etishgan . Shu o’rinda qadimgi davrlarda yashab ijod etgan ayrim nomlarini eslab ham o’tdik .Turli – tuman tarixiy ma’lumotlarga tayanib O’rta Osiyoni eposlar beshigi deb nomlash mumkin . Yozma yodgorliklar ham , umuman olganda, katta va muhim axborotni yetkazib beruvchi manbadir . Bitiglarga , umuman , yozma adabiyotga vatan , ona –yurt erkinligi , uni yovdan saqlash xalqini , unig tinchligi yo’lida kurash g’oyasining kiritiluviadabiyotimiz tarixidagi katta voqeadir .
Bitigga tikilib turib , xayol sursangiz xayol olis o’tmishga parvoz qiladi . Bir zamonlar bu yer xoqonlikning gavjum maskanlaridan edi . Hayot qaynagan va aholi turmush kechirgan paytlarda hukm surgan siyosat o’ziga xos hamda hammaga birdek bo’lgan . Yana shuni aytib o’tish joizki , har bir hududdan har xil nomdagi boshqa kichik bitiklar ham topilgan , lekin ularning hammasi ham o’rganilib , ommaga e’lon qilinmagan . Bu bitiklar ‘’ Ungin ‘’, ‘’Moyun chur ‘’ borki , ular O’rxun bitiglariga kiradi . Enisey bitiklari hozirgi Tuva , Xkasiya hudidan topilgan . Bu bitiglar turli shakldagi turli shakldagi yumaloq , to’g’ri burchakli granit toshlarga bitilgan . Ayrimlari qoyalarga , metallarga, oltin va kumush idishlarga yozilgan . Hozirgacha hammasi bo’lib 250 ga yaqin bitigtoshlar topilgan . Enisey bitiglari ‘’ Eletmish bilga xoqon yodnomasi ‘’ , ‘’ Uyuq Tarlak yodnomasi ‘’ , ‘’ Uyuq Turan yodnomasi ‘’ , ‘’Begra yodnomasi ‘’, ‘’ Chakul yodnomasi ‘’ kabi yodgorliklardan iborat . Ularda ham mardlik , qahramonlik , dushmanga qarshi kurash tasvirlangan .
Bu yodgorliklarni nasr namunasi deb qarovchi olimlarimiz bo’lganidek , Stebleva ularni turkiy xalqlar she’riy ijodining namunalari sifatida beradi . Bitiglarda ‘’ Edguti eshid , qatug’du tungla’’ ‘’ Yaxshi eshit , qattiq tingla ‘’ , Ichra oshso’z , tashra jonso’z ‘’ , ‘’ Ichda oshsiz , toshida to’nsiz ‘’ kabi maqolga o’xshash jumlalar mavjud .Yodgorliklarning tili quyidagicha :