Mundarija: I. O‘quv materiallar 1 Ma’ruza mashg‘uloti materiallari

40.MAVZU. Mashg’ulot jarayonida sportchi motivasiyasining shakllanishi. 
Reja: 
1. Mashg’ulot jarayonida sportchi motivasiyasining shakllanishi. 
2. Natija motivasiyasi va mashg’ulotlar motivasiyasining almashishi.
Motiv - bu o‘ta murakkab psixologik birikma bo‘lib, u mazmun jihatdan kishi 
tomonidan amalga oshiriladigan hatti-harakatning, faoliyatning asosi bo‘lib 
hisoblanadi (ya’ni ushbu harakatga sabab bo‘lgan asoslarni ifodalaydi). Energetik 
jihatdan esa motiv - tanlangan maqsadga erishish uchun da’vatdir. To‘la anglangan 
motiv quyidagi savollarga javob berishi lozim: nimaga (biror bir harakatga bo‘lgan 
ehtiyojni anglash), nima uchun yoki nima maqsadlarni ko‘zlab (maqsadni anglash), 
nimaga kishi o‘zida paydo bo‘lgan ehtiyojni (zaruriyatni) ayni shu yo‘l bilan amalga 
oshirmoqchi yoki amalga oshirdi (vaziyatni hisobga olish) . Sportda motivlarning 
rivojlanish dinamikasi Sport faoliyatining motivatsiyasi ham ichki, ham tashqi 
omillar bilan izohlanadi. Bu omillar sportchining hayoti davomida o‘z mazmuni va 
ahamiyatini o‘zgartirib boradi, ular nafaqat shaklan turlicha, balki o‘zlarining 
dinamik hususiyatlariga ko‘ra ham farqlanadilar. Bu omillar uzoq davom etadigan 
sport bilan shug‘ullanish jarayonlarida muayyan qonuniyatlarga ko‘ra biri-
ikkinchisi bilan o‘rin almashib turadi. Taniqli psixolog - olim A.S.Puni sport 
faoliyatining motivlarini mahsus o‘rganish asosida kishida sport bilan shug‘ullanish 
ishtiyoqini paydo qiluvchi motivlar rivojlanishining quyidagi dinamikasini 
aniqlagan. Sport bilan shug‘ullanishning dastlabki bosqichi. Sport bilan 
shug‘ullanishning dastlabki bosqichi asosan bolalarda kuzatiladi. Ularda sportning 
turli yo‘nalish va turlariga birdek qiziqish mavjud bo‘lib, muayyan bir sport turini 
qat’iy tanlashlari qiyin. Bunda sport turini tanlash odatda quyidagi tasodifiy tashqi 
shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi: O‘zidan katta akasiga, opasiga yoki biror bir 
do‘stiga taqlid qilish, tabiiy shart-sharoitlar, u yoki bu sport bazasining uyiga 
yaqinligi, televizor orqali yirik sport musobaqalarining namoyish etilishi va 
hokazolar 

---

Ommaviy sportda, jismoniy madaniyatda motivatsiyaga asoslangan jismoniy 
harakatlar, vosita harakati istagi. Yuqori yutuqlar sportida motivatsiya aqliy 
zo'riqish bilan bog'liq bo'lib, bu sportchilarning imkoniyatlariga mos kelmasligi va 
ularni bartaraf etishga qaratilgan. Biroq, sportdagi ko'plab boshqa faoliyatlar bilan 
taqqoslaganda, odam keskinlikdan qochishga intilmaydi va hatto aksincha, raqobat 
kurashining ijobiy tomonini ko'radi, faqat ortiqcha stressdan zavq oladi. Sportning 
bu xususiyati maksimal natijaga olib keladigan faoliyat sifatida salbiy rol o'ynashi 
mumkin. G'alabaga erishish uchun sportchilar ko'pincha tananing tabiiy resurslarini 
e'tiborsiz qoldirishga harakat qilishadi, bu esa sog'liq va hayot uchun jiddiy xavf 
tug'diradi. 
"Motivatsiya qanchalik yuqori bo'lsa, sportchi qanchalik muvaffaqiyatli bo'lsa" 
degan fikr haqiqatga mos kelmaydi. Yuqori motivatsiya qiziqish va kuchlanishni 
kuchaytiradi. Bir tomondan, bunday yuksak intilish sportchini qo'shimcha ravishda 
rag'batlantirishi mumkin, biroq boshqa tomondan, uni "yoqish"ga olib keladi. 
Sportchining hikoyasi bo'lishi kerak bo'lgan motivatsiyaning maqbulligini tanlash 
kerak. 1908da amerikalik psixologlar R. Yerks va j. D. Dodson kalamushlarda, 
tovuqlarda, mushuklarda va insonda deyarli bir xil natijalarni bergan eksperiment 
o'tkazdi. Vazifa ikki yorqinlikni farqlashdan iborat edi, javoblardan biri noto'g'ri deb 
baholandi. Turli xil qiyinchiliklarning uch darajasi bor edi. Xatolar uchun mavzu 
zaif, o'rta yoki kuchli elektr toki urib, to'g'ri echimni topishga turtki berdi. 
Eksperiment shuni ko'rsatdiki, motivatsiya intensivligi oshgani sayin, faoliyatning 
sifati birinchi navbatda oshadi va keyin maksimal (optimum motivatsiyasi) ga etib 
boradi. Biroq, Jerks — Dodson qonuniga muvofiq, har bir vazifa va har bir ijrochi 
uchun maqbul motivatsiya darajasi mavjud. Shu bilan birga, ijrochining faoliyati 
qanchalik qiyin bo'lsa, motivatsiya darajasining pastligi maqbuldir. 
Bu shuni anglatadiki, qiyin vazifa bo'lsa, optimum zaif motivatsiya bilan 
erishiladi, engil vazifa esa kuchli motivatsiyaga mos keladi. Shubhasiz, engil vazifa 
bilan ortiqcha motivatsiya xatti-harakatlarning buzilishiga olib kelmaydi, ammo bu 
imkoniyat qiyin vazifalar bilan yuzaga keladi. Uyg'unlikni kuchaytirish yoki 
rag'batlantirishning yanada keng tarqalgan shakli ijro etilishning yomonlashishiga 
olib keladi. 
Irodaviy hatti harakatlarning uch bosqichini yana ham maydalab, bеsh bosqichga 
bo‘lish mumkin; 1. Maqsad qo‘yish: 2. Maqsadga erishish yo‘llarini bеlgilash (bir 
nеchta); Sport psixologiyasi 3. Ushbu yo‘llardan birini tanlash; 4. Maqsadni amalga 
oshirish; 5. Yakunlash yoki yakuniy xulosalar chiqarish taxlil qilishsh Irodaviy hatti-
harakat quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Oddiy va murakkab; 2. Qisqa vaqtli va uzoq 
vaqtli; 3.O‘z tashabbusi bilan yoki boshqalar tashabbusi bilan amalga 
oshirilganligiga ko‘ra. Irodaga soddaroq qilib quyidagicha ta'rif bеrish mumkin: 
iroda-bu insonning o‘z xulq atvorini ongli boshqarish hamda kuch gayratlarini 
qiyinchiliklarni еngishga safarbar etish qobiliyati.

---