Mundarija I. Kirish II. Asosiy qism

Olinish usullari. Amerikada Frank usuli qo‘llaniladi. 170°C qizdirilgan suvni nay orqali oltingugurtga beriladi. Oltingugurtga tekkan issiq suv uni suyuqlantiradi va siqilgan havo bilan еr yuzasiga chiqariladi. Oltingugurt rudalarida yoqib, qizdirib ajratiladi. Olingan oltingugurt haydaladi:
FeAsS₂ ―^t →FeS + S + As
Oltingugurtni gazlardan olish uchun H₂S va SO₂ni yuqori haroratda katalizator ishtirokida o‘tkaziladi: 2H₂S + SO₂ →3S + 2H₂O
Oltingugurt sulfatlarga uglerod ta ‘sir ettirilganda ham hosil bo'ladi:
CaSO₄ + 4C = 4CO + CaS
Agar sulfidlar gidrolizlansa, ulardan H₂S olinib, so'ngra ularning yonishidan oltingugurt olinadi: CaS + H₂O + CO₂ = H₂S + CaCO₃ 2H₂S +O₂= 2S + 2H₂O
Tibbiyot maqsadlari uchun kerak bo'ladigan oltingugurt natriy tiosulfatdan olinadi:
Na₂S₂O ₃ + H₂SO₄ = H₂S₂O₃+ Na₂SO₄ H₂S₂O₂ = H₂O + SO₂ + S
5, 10, 20 % li oltingugurt teri kasalliklarida (psoriaz, qichima) surtma va sepma dorilar holatida qo'llaniladi. Oltingugurtdan CS₂, qora porox, gugurt, oltingugurtli bo‘yoqlar, iprit, sulfat kislota va boshqalar olinadi.
Kimyoviy xossalari. Kuchli oksidlovchilar bilan o‘zining elektronlarini berib qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi:
S + O₂= SO₂ S + 3F₂= SF₆
S + 6HNO₃ = H₂SO₄ + 6NO₂ + 2H₂O
Qaytaruvchilar bilan oltingugurt oksidlovchi bo‘ladi: Zn + S = ZnS;
3S + 6KOH = K₂SO₃ + 2K₂S + 3H₂O
H₂ + S = H₂S; Na₂SO₃ + S = Na₂S₂O₃
Oltingugurt azot bilan bir necha xil birikmalar hosil qiladi: S₄N₄, S₁₅N₂, S₁₆N₂.
Oltingugurt tetranitrid — sariq kristall modda, + 178°C da suyuqlanadi. U qizdirilganda portlaydi: S₄N₄= 4S + 2N₂
U suyuq holatdagi oltingugurt va ammiak ta‘siridan hosil bo‘ladi:
10S + 16NH₃ = S₄N₄+ 6(NH₄)₂S
Oltingugurt vodorodli birikmalari. H₂S va H₂S₂ erkin holda juda beqaror, tuzlari ma‘lum MeS va MeS₂. H₂S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag‘da tuxum hidi keladi. Qaynash harorati — 60,3°C, suyuqlanish harorati — 85,5°C. Yuqori haroratda parchalanadi: H₂S = H₂ + S
Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfid eriydi. Kuchsiz ikki asosli kislota (K₁=6*10^-8; K₂=10^-14). H₂S↔H⁺ + HS^– HS^– ↔H⁺ + S^2-
Sulfid kislotaning tuzlari sulfidlar deyiladi. Tarkibida Na⁺, K⁺, NH₄⁺ ionlari tutgan sulfidlar suvda eriydi.Og‘ir metallarning sulfidlari suvda erimaydi. Sulfid kislotaning tuzlari — sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy metallar tuzlari va ammoniy sulfid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo‘lishidir. Ishqoriy va ishqoriy еr metallari tuzlari rangsiz, og‘ir metall tuzlari har xil rangga bo‘yalgan. FeS, CoC, NiS, Ag₂S, PbS, Bi₂S₃ tuzlari qo‘ng‘ir qora rangli, ZnS va CaS oq rangli, CdS, SnS, As₂S₃ sariq rangli, MnS teri rangli, Sb₂S₃ jigar rangli bo‘ladi. Bundan analitik kimyoda qo‘llaniladi, ya‘ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi. CuS (qora rangli) suvda ham suyultirilgan kislotalarda ham erimaydi. FeS (qora rangli) suvda erimaydi, lekin kislotalarda eriydi. HgS (qora) — konsentrlangan nitrat kislotada ham erimaydi. Ko‘p sulfidlar konsentrlangan xlorid kislotada eriydi. PbS, ZnS, CuS bo‘lsa, nitrat kislotada eriydi. HgS zar suvida erishi aniqlangan. Sulfidlar orasida o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar ham uchraydi. Masalan, FeS_l,0l dan boshlab FeS_{1, 14} gacha. Na₂S, CaS va BaS teridan tuklarni yo‘qotish uchun ishlatiladiSulfidlar oson gidrolizga uchraydi. Bunda nordon tuzlar hosil bo'ladi:
NaOH + H₂S = NaHS + HOH
NaHS + NaOH = Na₂S + HOH
Aluminiy va xrom (III) sulfidlari suvda oson qaytmas gidrolizga uchraydi:
A1₂S₃ + 6HOH = 2A1(OH)₃ + 3H₂S
Cr₂S₃ + 6HOH = 2Cr (OH)₃+ 3H₂S
Hamma sulfidlar, shuningdek H₂S — kuchli qaytaruvchi:
H₂S + Cl₂ = 2HC1 + S 2 H₂S + O₂ = 2H₂O+ 2S
Quruq H₂S yonganda oltingugurt (IV)-oksidi va suv hosil bo‘ladi:
2H₂S + 3O₂ = 2H₂O + 2SO₂
4NiS + 7O₂ = 2Ni₂O₃ + 4SO₂
Juda kuchli oksidlovchilar ishtirokida sulfidlar sulfatlargacha oksidlanadi:
NiS + 2O₂ = NiSO₄
3CuS + 14HNO₃ = 3Cu (NO₃)₂ + 3H₂SO₄ + 8NO + 4H₂O
CuS + 4H₂O— 8e →Cu²⁺ + SO₄^2- + 8H ⁺
NO₃^- + 4H⁺ + 3e^- → NO + 2H₂O
Kislotali muhitda KMnO₄, K₂Cr₂O₇, HNO₃ sulfidlarni S° yoki SO₄^2- gacha oksidlaydi:
2KMnO₄+5Na₂S+8H₂SO₄=2MnSO₄+5S+K₂SO₄+5N a₂SO₄+8H₂O
3PbS + 8HNO₃ = 3PbSO₄ + 4H₂O + 8NO
CoS + H₂O₂+ 2CH₃COOH = Co (CH₃COO)₂ + S + 2H₂O
Tuzlarga H₂S yoki uning tuzlarini ta‘sir ettirish orqali sulfidlar olinadi:
CuSO₄ + H₂S = CuS↓ + H₂SO₄
FeCl₂ + (NH₄)₂S = FeS↓+ 2NH₄CI Na₂SO₄ + 4C = Na₂S + 4CO
Persulfldlar. Bular H₂S₂ kislotaning tuzlari, umumiy formulasi (H₂S_n), bu еrda n =2,3,4,...9. Me₂S_n. n =2 dan 23 gacha bo'lishi mumkin.
Ishqoriy va ishqoriy-yer metallarining persulfidlari, ammoniyli tuzlari, piritlar katta ahamiyatga ega.
Persulfldlar - ham oksidlovchilar va ham qaytaravchilardir. (NH₄)₂S₂ (III) valentli surma va mishyakni (V) valentli birikmalargacha oksidlaydi va ularning tuzlarini hosil qiladi:
SnS + (NH₄)₂S₂ = (NH₄)₂SnS₃
Persulfldlar disproportsiyalanish reaksiyasiga kirishadi: FeS₂ = FeS + S
Ular ishqorlar ta‘sirida ham oksidlovchi , ham qaytaruvchi bo‘la oladi:
3Na₂S₂ + 6NaOH = Na₂SO₃ + 5Na₂S + 3H₂O
Ishqoriy metallarning persulfidlari sulfidlarni, gidroksidlarni va karbonatlarini qizdirib olinadi: Na₂S + S = Na₂S₂
(NH₄)₂S + nS = (NH₄)₂ S_n
S²⁺ — birikmalari. 1928-yil Gall SO oksidini tionil xlorid bug‘ini Mg yoki Ag ustidan o‘tkazib 80% unum bilan ajratib olgan:
2Ag + SOCl₂ = 2AgCl + SO
SO - rangsiz gaz. T_qayn = — 120°C. SO + 2KOH = K₂SO₂ + H₂O
H - O - S - O - H sulfanil kislota deyiladi va u kuchli qaytaruvchi.
Oltingugurtning galogenli birikmalari beqaror birikmalardir:
2SC1₂ → S₂C1₂ + Cl₂
SC1₂ — to‘q qizil rangli suyuqlik. S⁺⁴ birikmalari. SO ₂ — rangsiz, o ‘ziga xos o‘tkir hidga ega bo'lgan gaz modda. U — 10°C da kondensatsiyalanadi, bunda rangsiz suyuqlik hosil bo‘ladi: SO₂ + HOH = H₂SO₃ → H⁺ + HSO₃^- ↔ H⁺ + SO₃^2-
SO₂ — ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi:
Qaytaruvchi: SO₂+ Cl₂ + 2H₂O = H₂SO₄ + 2HC1
oksidlovchi: 2H₂S + SO₂ = 2H₂O + 3S
disproportsiyalanish 4 SO₂ + 8KOH = 3K₂ SO₄ + K₂S + 4H₂O
Olinishi. Oltingugurtni kislorodda yonishida va sulfitlarga kuchli kislotalar ta‘siridan hosil bo‘ladi:S + O₂ = SO₂
Na₂SO₃ + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + H₂O + SO₂
Texnikada havo ishtirokida oltingugurtli rudalarni yoqib olinadi: FeS₂, ZnS, PbS.
4FeS₂ + 11O₂ = 2Fe₂O₃ + 8 SO₂
SO₂— organik bo‘yoqlarni rangsizlantirish uchun ishlatiladi. Tibbiyotda dezinfeksiyalovchi modda sifatida, sulfat kislota olish uchun ishlatiladi.
H₂SO₃ — erkin holda mavjud emas, suyultirilgan eritmalarda mavjud:
H₂SO₃ ↔ H₂O + SO₂
H₂SO₃va uning tuzlari ham oksidlovchilik, ham qaytaruvchilik xossasiga ega.
H₂SO₃ + H₂Cr₂O₇ = 4H₂O + Cr₂(SO₄)₃
4FeCl₂ + H₂SO ₃ + 4HC1 = FeCl₃ + 3H₂O + S
2Zn + H₂SO₃ + 4HC1 = 2ZnCl₂ + 3H₂O + S
2H₂S + H₂SO₃ = 3S + 3H₂O
Ishqoriy metallar sulfitlaridan boshqa sulfitlar suvda erimaydi. Sulfitlar gidrolizga uchraydi: Na₂SO₃ + HOH ↔ NaHSO₃ + NaOH
Sulfitlarga kuchli kislotalar ta‘sirida SO₂ hosil bo'ladi:
Na₂SO₃ + H₂SO₄ ↔ Na₂SO₄ + H₂O + SO₂↑
Kislotalar ta‘siridan nordon tuzlar olinadi: CaSO₃ + H₂SO₃ ↔ Ca (HSO₃)₂
Sulfitlar juda oson kompleks birikmalar hosil qiladi:
[Me(SO₃)₂]; Na₆[Me(SO₃)₄]; Na₃[Me(SO ₃)₄]; Na₃[Me(SO₃)₂]; Na₅[Me(SO₃)₄].
Sulfitlar ishqorlarga SO₂ ta‘sir ettirish orqali olinadi:NaOH + SO₂ = NaHSO₃
NaHSO₃ + NaOH = Na₂SO₃ + H₂O
Ular kabonatlaiga SO₂ gazini ta‘sir ettirish orqali ham olinishi mumkin:
Na₂CO₃ + SO₂ = Na₂SO₃ + CO₂
Almashinish reaksiyasi orqali: Na₂SO₃ + CdCl₂ = 2NaCl + CdSO₃
Pirosulfit kislotasining tuzlari. Agar sulfit kislotasidan suv tortib olinsa, pirosulfitlar hosil bo‘ladi: 2H₂SO₃ = H₂S₂O₅ + H₂O
H₂S₂O₅ tarkibli kislota erkin holda mavjud emas, lekin uning tuzlari bor.
Tionnit kislota — H₂S₂O₄. Sulfanil va sulfit kislotalarining o‘zaro ta‘siridan tionnit kislotalari, masalan, ditionnit kislotasi hosil bo‘ladi:
H - O - S - O - H + H - O - S - O - H → H - O - S - O - S - O- H + H₂O
Tionit (H₂S₂O₄) kislota ham erkin holda olinmagan, lekin tuzlar holida uchraydi:
Na₂S₂O₄— natriy tionit.