Mundarija I. Kirish II. Asosiy qism

1.4 Oltingugurt
Oltingugurt (Sulfur). Tabiatda erkin holda uchraydi.Nisbiy atom massasi 32,064; tabiiy izotoplarining massa sonlari: 32; 34; 36. Oltingugurt qadimdan ma‘lum element. Oltingugurt tabiatda erkin (tug‘ma oltingugurt) holida va birikmalar (sulfidlar va sulfatlar) holida uchraydi. Eng muhim sulfide rudalar (ularning ko‘rinishlariga qarab)kolchedanlar va metall yaltiroqlar nomi bilan yuritiladi.Bular qatoriga temir kolchedani FeS₂(uni pirit va oltingugurt kolchedani deb ham yuritiladi), rux yaltirog‘i ZnS, qo‘rg‘oshin yaltirog‘i- PbS, mis kolchedani,mis yaltirog‘i kiradi. Oltingugurtning Italiya, AQSh, Yaponiya, Rossiyada katta konlari bor,ayniqsa pirit texnikada sulfat kislota ishlab chiqarish uchun katta ahamiyatga ega. FeS — temir kolchedani; ZnS — rux aldamasi;PbS—qo‘rg‘oshin yaltirog‘i; Bi₂S₃ — vismut yaltirog'i; CaSO₄ • 2H₂O — gips; BaSO₄;MgSO₄ • 7H₂O ; Na₂SO₄* 10 H₂O glauber tuzi ko'rinishida birikmalar holida uchraydi. Oltingugurt neft, toshko‘mir,o‘simlik va hayvonlar tarkibida bo'ladi. Oltingugurtning bir qancha allotropik shakl o‘zgarishlari bor. Odatdagi sharoitda mo‘rt sariq rangli kristallar hosil qilib, 112,8°C da suyuqlanadi, d=2,07 g/sm³. Suvda erimaydi, lekin CS₂, benzolda eriydi. Rombik oltingugurt. 95,6°C dan past haroratda barqaror. U oktaedrik romb holida kristallanadi. Monoklinik yoki prizmatik oltingugurt. 95,6°C dan yuqori haroratda uzun ignasimon kristallar holida bo'ladi. 119°C da oltingugurt suyuqlanadi. 160°C da jigarrangga kiradi, 250°C dan oshganda uning qovushqoqligi kamayadi. 400°C da harakatchan, 446,6°C da qaynaydi. Agar oltingugurt kuchli qizdirilib, keyin birdan sovutilsa, idishning tubida jigar-sariq rangli yumshoq oltingugurt hosil bo‘ladi u kauchukka o‘xshab cho‘ziladi. Shunday oltingugurt plastik oltingugurt deyiladi va u oltingugurtning amorf shakl o‘zgarishi hisoblanadi. Oltingugurt past haroratda S₈ holida bo‘ladi. Harorat oshirilsa, uning molekular massasi kamayadi. Oltingugurt bug‘larida S₈, S₆, (500°C), 1000°C da S₂ va 2000°C da S holida bo‘ladi. S₈ molekulasi “toj” shakliga o ‘xshash ko'rinishda bo'ladi. Tabiiy izotop massa sonlari:³²₁₆S(95,02%),³³₁₆S(0,75%),³⁴₁₆S(0,02%).