Muhammed ikbaldagi mumkin inson shaxs-i komil at muhammed ikbal

Eronda metafizika
fanlari evolyutsiyasi" kitobida isroqiy va panteistik g'oyaga ega . Hatto mana shu sababdan Rumiy bu kitobda bu
haqda gapirmaganligi ham aytilgan. Kitob taqdimotida ham xuddi shunday ifoda bor. Biroq kitobni o‘rganganimizda,
Rumiy tilga olinganiga guvoh bo‘ldik. Mavlononing alohida bobda muhokama qilinmasligining sababi ham uning Eron
tasavvufiga ta’sir qilgan deb o‘ylamaslik bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Iqbolning aytishicha, Rumiy Gegel tomonidan
“betakror Rumiy” va “Yaratilish” deb hisoblangan, bu Mavlononing evolyutsiya haqidagi zamonaviy tushunchasiga mos keladi.
Biroq, ustun odam bundan oldin ham ko'p marta paydo bo'lgan. Va shuning uchun ham uning qayta paydo bo'lishi
muqarrar (...) Nitsshe bizga singdirayotgan g'oya (...) "baxt" so'zi bilan ifodalangan juda yomon fatalizm yoki
fatalizmdan ham yomonroqdir. Bunday nazariya hayot uchun kurash uchun inson organizmini o'rnatish va qo'zg'atish
o'rniga, harakat qobiliyatini yo'q qiladi va ego yoki o'z kuchini yo'q qiladi" (IKBAL, 1984: 159).
Bünyamin Gulmez Ikbalning Nitsshening “super odami
” haqidagi tushunchasini quyidagicha baholaydi:
“Ikbalning komil insoni bilan solishtirganda, Nitsshening Übermensh – oliy inson – tushunchasi yanada mantiqiy,
yanada takomillashtirilgan va chinakam buyuk inson idealining ifodasidir. Holbuki, Allohning borligini inkor etib, hatto
o‘lganligini da’vo qilib, ma’naviy fidoyilikni qabul qilmaydigan, o‘ziga ishongan odam turini ko‘rsatadi. Übermensch
uchun rahm-shafqat gunohdir, chunki u o'z kuchini oshirishga intiladi. Bu tushunchalar juda noto'g'ri va xavfli bo'lishi
mumkin. Biroq Iqbolning ideal inson, komil inson mo‘min surati haqida gap ketganda, uning siri Allohning bandasi
abduhu ismida namoyon bo‘ladi; Chunki uning buyukligi Allohga tavakkalligiga qarab ortadi: “... Otganingda, sen
tashlamading, Olloh tashladi...” (8/17). Galip ijodiy, topqir va samarali. U yerdandir, lekin tabiatan nurli mavjudotlardir;
U xizmatkor, lekin Mavlono maqomida. Uning ming qalbi har ikki mulkdan mustaqil; Ularning umidlari past, maqsadlari
ulkan. Xulq-atvori jozibali, ko‘zi sehrgar, so‘zi muloyim, izlanishda olovli, qalbi pok va mehribondir”. Shu tariqa,
Iqbolning hodiy, Ego tushunchasi bilan Nitsshening g‘amxo‘rlik bilan kamol topgan yuksak insoni o‘rtasidagi eng
muhim farq oydinlashadi. Iqbol uchun Alloh bilan, Alloh orqali yashash eng muhim shartdir; Agar "Xudo o'lgan bo'lsa",
hayotning ma'nosi yo'q" (GÜLMEZ, 2008: 39-40).
Machine Translated by Google

---

(Tuyalardan kam emassan) Farzlardan qochma (...) Ey oÿziga gÿaflatga ishora qiluvchi, toatga shoshil. Qariya
majburlashdan tug‘iladi, buni bil” (IKBAL, 2012: 53). Fidoyilik mavzusida namoz va zakot haqida gapiradi. La ilaha illalloh
uning shioriga tikadi. Musulmonning kaftida tayoq bilan va qilich bilan namoz o‘qigan “La ilaha illalloh” ramzidir.
SHAXS-I KOMIL AT MUHAMMED IKBAL |
Lutfi bergen
Iqbol Esrar-i Hodida nafsni tarbiyalashning uch bosqichi haqida gapiradi: 1) Itoat, 2) Fidoyilik, 3) Ilohiy.
Shimmelning fikricha, Iqbol nazariyasida Egoni kuchaytiruvchi sog‘inch, qashshoqlik sifati bilan bir qatorda muhabbat
sifatiga ham ega. Bu qashshoqlik odamlarni baxtsiz qiladigan qashshoqlik emas, aksincha, o‘zini boy Tangriga topshiradigan
qashshoqlikdir. Darhaqiqat, Qur’onda inson “faqir” deb ta’riflangan. Iqbol bu qashshoqlikni tilanchilik yoki tilanchilik bilan
belgilamaydi; ular egoni zaiflashtiradi. Aksincha, Iqboldagi faqr tushunchasi Xudoga yetaklovchi, Allohga birlikka olib
boradigan va bizni Xudoning cheksiz boyligida jon saqlaydigan faol faqirlikdir. Ojizlikdan emas, balki nafsini hurmat qilishdan
tug‘ilgan bu faqirlik Alloh taoloning sifatlariga yaqinlashishga harakat qilgani uchun o‘zida ulug‘lik va go‘zallik sifatlarini
anglab yetishi kerak. Esrar-i Hodiy
nomli asarida :
“Biz faqirlardan go‘zalligingizni yashirmang. Oyatlarida “Salmon va
Bilolning sevgisini biz uchun arzon qilgin” (IKBAL, 2012: 93), faqirlikni faqat Allohdan yolvoruvchi mard insonlarning axloqi
qiladi, deydi. Bilol banda bo‘lgani uchun issiq toshlar bilan tamg‘alangan bo‘lsa ham, birlik e’tiqodini mardonavor himoya
qildi, iymonini saqlab qoldi. U qashshoqlik axloqini mardlik bilan bog‘laydi. Bu axloq va faqirlik holati bilan mo‘min bo‘lish to‘g‘ridir.
Nibbat U itoat uchun tuya metaforasiga murojaat qiladi: “Tuya xizmat qiladi va fitnaga duchor bo‘ladi. Sabr bilan mustaqillik
tuyaning usuli va maqsadidir. Uning qadamlari shovqinsiz va janjal. Qumli dengizlarda karvon qayiqqa aylanadi...
Ro‘za ochlik ehtiyojini jilovlaydi, Haj mo‘minning nafsini yoritadi. “Bu itoatkorlikdan jamiyat kelib chiqadi. Shaxslar sahifalar
kabi birlashib, “Millat” kitobini tashkil qiladi”. Qizig‘i shundaki, u fidoyilik uchun islomning besh ustunini tilga oladi. Chunki
bu so‘fiylar o‘z-o‘zini nazorat qilish uchun qo‘llaydigan odoblar emas. Ilohiy Niyobet mavzusida shaytonning “Layebla”, ya’ni
boqiylik va bitmas mulk shiviri (20/120) ko‘rsatilgan, lekin Allohning “Ve allema ‘Adema’l esmae” oyatini ko‘rsatadi, ya’ni:
“Odamga barcha ismlarni o‘rgatdi” (2/31), buni kuch bilan qarshilaydi. Bundan tashqari, "Subhanellezi esra" (17/1) ham
Mo''jiza hodisasini beradi. Bu bilan Allohning haqiqiy ilmini shaytonning vasvasalariga qarshi qo‘yadi. Shunday qilib,
niyobetning sog‘lom ilm va Alloh bandasini himoya qilish yo‘nalishida ekanligi tushuntiriladi. Dunyo Xudoning ulug'vorligi
bilan najot topadi; shunda odamlar hayotning sirini, uning yashirin mavjudligini tushunishlari kerak (IKBAL, 2012: 57). Yana
Esrar-i Hodida musulmonning hayotidan maqsad “I’lay-i Kalimatulloh” ekanligini aytadi. “Qalbni Allohning rangi bilan
bo‘yang” (IKBAL, 2012: 77). Musulmon oshiq bo'lmasa kofir deydi. “Har bir ishingizda Allohga yaqinlikni qidiring. To sizda
ilohiy ulug'vorlik va ulug'vorlik paydo bo'lmaguncha" (IKBAL, 2012: 78). Kim Allohdan boshqasiga qilich tortsa, uning qilichi
o‘zining ko‘ksini teshadi. Bu satrlarda Iqbol Qur’on tushunchalari bilan inson kamolotini timsol qiladi. Bu yondashuv ham
so‘fiy tilini Qur’on tushunchalari doirasida ko‘paytirish mumkinligini ko‘rsatadi.
Iqbol
o'zining "