Muhammed ikbaldagi mumkin inson shaxs-i komil at muhammed ikbal

Eronda metafizika fanlari evolyutsiyasi”
kitobida Ciliyning qarashlarini bayon qilar ekan,
aytganlarini ham yetkazish kerak.
Cîliy bergan misolni tilga oladi; Tabiat muzlagan suv, Xudo suvdir.
Musrafa Shahin bu maqolada, “Ikbol islom millatiga da’vat qilgan, Topchu doirani toraytirib, Anadoludan uyg’onishni
kutgan, qishloqning esa qo’zg’olon ko’tarishi mumkin emas edi” deb yozadi. U ikki muallif o'rtasida o'rnatgan
munosabatlar to'g'ri. Darhaqiqat, Iqbol va Topçu; Unga Spinoza, Russo, Bergson, Moris Blondel, Shopengauer,
Nitsshe, Msignon kabi yevropalik faylasuflar ta’sir ko‘rsatgan. Biroq, Topchu falsafada qolmadi. Topchuga qarshi
Ikbolni himoya qilgan Shahinning tanqidi mafkuraviy ko'rinadi. Unda Iqbolning “Islom xalqi” haqidagi muqaddimasi
yoritilgan. Topçu, Shahin "qishloq" deb atagan Onado'li qishloqlariga G'arb kapitalizmini to'xtatuvchi dinamik sifatida
qaradi. Topçu, qishloqda "qishloq" deb atalgan dehqon/dehqon va uning G'arbdan olingan "bo'g'inda olgan texnika va
ilm"ga qarshi turish irodasi va iqtisodiy model haqida gapirdi. Topchu "axloqiy tizim", "Iqtisodiy va ijtimoiy tartib",
"Sotsialistik jamiyat tartibi" va boshqalar. U o'z-o'zini va o'z tartibini izlash kabi tushunchalar tomon harakat haqida
gapirdi. Ikbol esa Topchu tanqid qilgan Ziyo Go‘kalpga asoslanib Turkiyadagi til inqilobini ma’qullagandek ko‘rinadi:
“Shoirga ko‘ra, bu ma’naviyatlantiruvchi g‘oyalar, agar insonning ichki dunyosiga eng yaxshi tarzda kirib borishi
mumkin. ona tillarida kiyinganlar” (IKBAL). , 1984: 218).
Boshqa tomondan, Iqbol kamalistik islohotlarni ma’qullagandek bo‘ladi: “Haqiqat shuki, musulmon xalqlar ichida
bugun dogmatik uyqudan uyg‘ongan va shaxsiy ongga erishgan yagona xalq turklardir. Ruhiy erkinlik huquqini faqat
Turkiya da'vo qiladi. U idealdan voqelikka o‘tgan yagona odamdir va bu o‘zgarish oson bo‘lmagan” (IKBAL, 1984:
219).
Tabiatning asl ismi Allohdir. Muz yoki quyultirilgan suv shunchaki qarzga olingan ism. Iqbol bu misoli bilan Cîliyning
Xudoni tabiatda borligini yoki moddiy borliq sohasida aylanib yurganini taxmin qilish xatosidan ogoh bo'lishga majbur
qilganini aytadi. Xudo borliqda mavjud emas, chunki U O'zi mavjuddir. Boqiy borliq Allohning boshqa zotidir. Iqbolning
aytishicha, Xudo va inson o'rtasidagi farq shundaki, Uning fikrlari o'z-o'zidan amalga oshadi, bizning fikrlarimiz esa
amalga oshmaydi. Iqbol, shuningdek, Hegel panteizmda ayblanmaslik uchun xuddi shu fikrni ishlatganini eslatadi
(IKBAL, 1995: 114).
Machine Translated by Google

---

SHAXS-I KOMIL AT MUHAMMED IKBAL |
lütfi bergen
Ikkinchidan, “Iqbol sheÿriyati va falsafasining asosiy tushunchasi Oÿzlik (Hodi), Topchuning harakati
(harakati)” (SHAHÿN, 2006: 72) hukmidagi ajratish unchalik toÿgÿri emas. Topchu, “Isyon etikasi” asarida shunday deydi:
“Biz uchun e’tiqod nafsning narsalar ustidagi harakatidir. Bu to'g'ri, to'liq, tirik bilimdir. Bu narsaga ega bo'lgan o'zi, u bilan
birlashadi. Imon - bu narsalar hayotida o'z-o'zini ishtirok etish emas, balki bu narsaning o'ziga egalik qilish; narsalarning
hayoti o'zlikda, ya'ni insonda (...) Inson haqiqatga tana va ruh sifatida borishi mumkin, lekin o'zining "butun mavjudligi"
bilan" (TOPÇU, 1995: 128). Topchuning “o‘zlik”ga da’vosi hech bo‘lmaganda Ikbol kabi asoslidir. Topçu shunday deydi:
“Mavjud bo‘lish haqiqiy ma’noda mavjud bo‘lish, ularning harakatlari bilan o‘z fikrlarini cheksizlikka asoslash va shu tariqa
o‘z borlig‘ini cheksizlikdan izlash demakdir” (TOPÇU, 1997: 20). Iqbol shunday dedi: “O‘zlik bo‘lish bu “men bor” deb ayta
olishdir. Demak, bor yoki yashayotgan kishi “men borman” dey oladigan kishidir (En’el mevjuti). Bu "men bor" idroki
hayotimizning turli bosqichlarida bizning o'rnimizni belgilaydi" (ÿKBAL, 1984: 83) Topchuning so'zlariga o'xshaydi. Yana
Iqbol olamni tushuntirish uchun “harakat” tushunchasidan foydalanadi: “Qodir Allohning yaratuvchi qudrati uzluksizdir,
atomlar soni cheksiz bo‘lishi mumkin emas. Har lahzada yangi atomlar yaratilib, koinot o'sib, kengayib bormoqda. Qur'oni
karimda ta'kidlanganidek, "Alloh taolo O'zi xohlagan narsani yaratib qo'yadi" (...) Borliq Alloh taolo atomga bergan
xususiyatdir (...) Atomlar faqat umumiy holda ma'lum bir joyni egallaydi, ular bo'shliqni yaratadilar. . (...) Ibn Hazm (...)
Qur'onning fe'l yaratish va yaratilgan narsa uchun ishlatadigan atamasi o'rtasida hech qanday farq yo'qligini aytdi. Demak,
narsa deb ataydigan narsa o‘zining mohiyatiga ko‘ra atom fe’llarining yig‘indisidir. Biroq, bizning ongimizda "atom fe'li"
tushunchasini tasavvur qilish juda qiyin (...) Prof. Eddington shunday deydi: (...) Aotomiklik umumiy qoidadir va elektronlarning
ko'rinishi u yoki bu qoidaga bog'liq" (IKBAL, 1984: 99).
“Barcha chekli mavjudotlarning shaxsiyatlari to‘liq emas, chunki ular cheklidir va tabu sabablarga ko‘ra, mukammal shaxs
faqat abadiy mavjudot tasavvuriga mos keladi; boshqa tomondan, ular shaxsiyatga yaqinlashishdan boshqa hech narsa
qilmaydilar" (SCHIMMEL, 1990: 34-35). Shuning uchun ham Iqbol Haq bilan kamolotga erishish yo‘lida harakat qiluvchi
shaxs o‘rtasida aloqa o‘rnatadi: “Haqiqiy jismdan bevosita xabardor bo‘lgan narsa haqiqatdir.
Egoning harakati Haqiqatni anglaydi va o'zini unga qaratadi, shunda ego parchalanishi sodir bo'lmaydi. Shimmel
ta'kidlashicha, Iqbol egolarning mustaqilligini rad etadi: "Ego Xudo borligi bilan bor, ego faqat Xudoning mavjudligi bilan
paydo bo'ladi/ Bilmayman - agar okean bo'lmaganida, qaerda bo'lar edi? marvarid porlash orqali mavjuddir".