Muhammad yusuf she’rlarida jins tushunchasini ifodalovchi birliklar poetikasi

FIZIKA FANINI O’QITISHDA STATISTIC G’OYALARNI SHAKLLANTIRISH ASOSLARI
Toshmatov Hasan 2-kurs talabasi
Ilmiy rahbar: Abdullayev J.M
Fizika va astronomiya kafedrasi katta o’qituvchisi.
Hozirgi kunda fizika va ishlab chiqarish texnologiyalari jadal rivojlanayotganligi texnika va texnologiyalarning asosini tashkil qiluvchi fizika fanini o’qitish oldiga muhim masalararni qo’ymoqda. Bunday masalalar jumlasiga fizik hodisha va ularning qonuniyatlarini o’quvchi talabalarga chuqurlashtirib o’rgatish, buni amalga oshirish uchun zomonaviy innovatsion texnologiyalarni yanada rivojlantirish va bu texnologiyalarni o’z o’rnida ishlatish masalalarini kiritish mumkin. Bu masalalarni hal qilish esa ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatayotgan mutaxasislarning kasbiy va umumiy kompetentligiga ko’p jihatdan bog’liq. Ushbu kompetentlik fizika fanining har bir bo’limi yoki unga tegishli mavzularni sinchiklab tahlil qilish, ularning ma’nosini chuqur anglash, o’rganilayotgan hodisaning xalq xo’jaligining u yoki bu sohasiga qo’llanilish momentlarini ko’rsata bilishni ham o’z ichiga oladi.
Har qanday fizik hodisa tajribada tekshirilib nazariy talqin qilingandan so’ng uning mohiyati oydinlashdai va o’rganilgan fizik hodisa sifatida qaraladi.
Demak, fizika fanini o’rganishda eksperement va nazariya uyg’unligi muhim ahamiyatga ega tabiat hodisalarini o’rganishda dastlab eksperement va nazariya alohida qaralmagan bo’lsada, hozirgi kunda fanning turli sohalarida erishilgan yutuqlarning ortishi oliy o’quv yurtlarida nazariy fizika kurslarining kiritilishiga olib keladi. Nazariy fizika kursi o’z ichiga klassik va kvant mexanikasi, elektrodinamika va nisbiylik nazariyasi, statistic fizika va termodinamika bo’limlarini o’z ichiga oladi (1-rasm).
1-rasmda ko’rsatilgan nazariy fizika bo’limlarining har biri ma’lum qo’llanilish sohasiga ega bo’lsada ular orasida uzviy bog’lanishlar – izchillik ham mavjud. Bu nazariyalar orasida statistik fizika fanining alohida o’rni bo’lib, ko’pincha fizik hodisalarni aynan statistic fizika qonuniyatlarini asosidagina to’liq tushuntirish mumkin.
Hozirgi kunda ststistik fizika qonunlari ancha mukammal o’rganilgan va uning qonuniyatlarini ifodalovchi formulalar shunga mos holda murakkab bo’lsada

1-rasm. Fizik nazariyaning tuzulishi.
bu fanning fizika fanini o’qitishda dastlabki tushunchalari ancha oddiy holatlardan iborat edi.
Fizika fanini o’qitishda dastlabki statistic tushunchalar mexanika bo’limida tajribalar o’tkazaish va tajriba natijalarini tahlilqilish jarayonida shakllana boshlaydi. Haqiqatdan ham biror fizik jarayonni baholovchi kattalikni o’lchash avvolo o’lchov asbobining to’g’ri ishlashiga, uning aniqlanish sinfiga, o’lchash sharoitlariga va eksperimintatorning malakasiga bog’liq bo’ladi. Bunda olingan natijalar albatta bir-biridan farq qiladi va to’g’ri natija sifatida ularning o’rtacha qiymati olinadi. Tajribada olingan o’rtacha qiymat eng ko’p ehtimoliyatga ega qiymat bo’lib, bu o’lchashlar soni ortishi bilan aniqroq bo’lib boradi.
Shuning uchun ham o’lchash natijalarining nisbiy xatoligini hisoblashda o’lchanadigan ob’ektning etalon ( ) qiymati berilmagan holda o’rniga dan foydalaniladi va bu holatni mutaxassis o’qituvchi avval o’zi yaxshi tushunishi kerak bo’ladi.O’rtacha qiymat tushunchasini kiritilishini va o’lchashlar soni ortishi bilan o’rtacha qiymat aniqligi ortishi dastlabki statistiktushunchalar sifatida nomoyon bo’ladi.
Statistik tushunchalarning keying rivojlanish bosqichi asosan molekulyar-kinetik nazariya hamda termodinamika qonuniyatlarining kashf etilishi bilan bog’liq holda rivojlanadi.
Statistik fizika fani asosiy tushunchalarining shakllanish bosqichlarini quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin(1-sxema).
1-sxema.

Shu o’rinda matematika fanidagi ehtimollar nazariyasining ahamiyatini alohida takidlash lozim. Aynan ehtimollar nazariyasi moddalarning molekulyar-kinetik nazariyasi termodinamika va statistic fizika qonuniyatlarini ifodalovchi vosita bo’lib xizmat qiladi.
Ehtimollar nazariyasida qaralayotgan har bir fizik jarayon uchun taqsimot funksiyasini aniqlash asosiy vazifa hisoblanadi. Taqsimot funksiaysi biror bir funksiya yoki fizik kattalik qiymatining boshqa bir parametrga bog’liqlik funksiyasidir. Bu funksiya oddiy holda energiya, tezliklar va hakozo kattaliklar bo’yicha taqsimoti bo’lishi umkin.
Ehtimollar nazariyasining asosiy tushunchalari.

t/r	Asosiy tushunchalar	Asosiy tushunchalarning ta’rifi va mohiyati
1. 2. 3. 4.	Tasodifiy hodisa Tasodifiy voqiya Tasodifiy kattalik Hodisaning yuz berish ehtimolligi	Qayirda va qachon, qanday yuz berishi tasodifiy bo’lgan hodisa (aslida qonuniy) Tasodifiy hodisaga qaraganda keng ma’noga ega bo’lib, tasodifiy hodisani va shu hodisani biror xossasini o’z ichiga va tasodifiy hodisani o’z ichiga olish mumkin. Tasodifiy hodisani baholovchi parametr qabul qiladigan tasodifiy qiymat Tajribalarni takrorlash jarayonida o’lchanayotgan hodisaning intilish chegarasi yoki eng katta takrorlash chastotasiga ega qiymat.

Yuqoridagi sxemada (1-sxema) ko’rsatilgandek statistic fizikani klassik va kvant statistikaga ajratish mumkin. Bu statistikalar orasida tadrijiy rivojlanish jarayonida umumiylik va farqlar yuzaga keladi(2-sxema).

2-sxema. Klassik va kvant statistic fizikasi orasidagi umumiylik va farqlar

Klassik va kvant statistikasi orasida ham tabiatning umumiy prinsiplaridan biri bolgan moslik prinsipi ham o’rinli bo’lishi kerak. Ya’ni chegaraviy holatlarda klassik va kvant statistika qonuniyatlari mos kelishi kerak bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Djo’rayev M. Fizika o’qitish metodikasi.T. 2015, 192 -222 betlar.
2. Ahmedova G. va boshqalar. Atom fizikasi. –T. 2013. 50-72 betlar.