Müəllimin peşəkar bacarıqları təlim prosesində şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətini stimullaşdıran amil kimi

2.2. Müəllimin anlama, nitq və təşkilatçılıq bacarıqlarının şagirdin öyrənmə fəaliyyətinə təsiri

Müasir təhsil anlayışında biliyin əldə edilməsi üsullarının müəllimin anlama, nitq və təşkilatçılıq bacarıqları ilə öyrənilməsi diqqət mərkəzindədir. Bilik əldə etmə üsullarını təkmilləşdirmək müəllimin təşkilatçılığı bilmək və istifadə etməklə mümkün olacaqdır. Buna nail olmaq üçün elmi proses bacarıqlarını öyrənmək və inkişaf etdirmək lazımdır. Elm təhsilində əzbər öyrənməkdənsə, fənnlərin dərindən işlənməsini və elmi biliklərin əldə edilməsini təmin edən elmi metodların öyrənilməsinə daha çox önəm verilməlidir (Bozkurt və Olgun; 2005). Elmi proses bacarıqlarının inkişafı şagirdlərə problem həll etməyə, yəni anlayışları yadda saxlamaqdansa, mənalı öyrənməyə imkan verir (Rehorek, 2004). Elm prosesi bacarıqları ilə inteqrasiya olunmuş kurslar öyrənmə təcrübələrini zənginləşdirir və şagirdlər üçün daha mənalı öyrənmə yaradır. Elmi proses elm adamlarının təbiəti müəllimlərin tədris metodunu tətbiq edərkən istifadə etdikləri bacarıq və düşüncə prosesini əhatə edir (Gürdal, Şahin və Çağlar, 2001). Elmi proses bacarıqları, şagirdlərin elmi təfəkkür və elmi problemlərin həlli üçün vacibdir (Türkmen, 2006). Xüsusilə, elmi araşdırmanın tərkib hissəsi olan fərziyyə anlayışı elmin öyrənilməsində biliklərin mənimsənilməsini təmin edir (Çakır, 2011). Elmi proses bacarıqları elmi tədqiqatın bir komponenti üzərində cəmlənməklə fərdi şəkildə inkişaf etdirilə bilər. Beləliklə, öyrənmə prosesi bacarıqları şəxsi və mənalı təcrübə olmağa başlayır (Wilke and Straits 2005). Şagirdlərin elmlə məşğul olması onlarda elmə marağını və elmə müsbət münasibətini daha da inkişaf etdirir (Lloyd və Register 2003). Laboratoriyada, xüsusən də praktikaya əsaslanan elm təhsilində təcrübə edə bilməyin ilkin şərti şagirdlərə elmi proses bacarıqlarını öyrətməkdir (Ayas, Çepni, Akdeniz, Özmen, Yiğit, & Ayvacı, 2012). Şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətlərinə görə onların səviyyəsinə uyğun bacarıqların öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsi dərslərin tədrisini asanlaşdıracaq. Dəyişənləri dəyişdirmək, məlumatları şərh etmək, fərziyyələr yaratmaq, əməliyyat tərifi və təcrübə aparmaq kimi yüksək səviyyəli bacarıqları ehtiva edən inteqrativ emal bacarıqları da mücərrəd emal bacarıqları arasındadır. Elm prosesi bacarıqları elm təhsilində ən mühüm nəzəri gücdür. Bu səbəbdən ibtidai və orta təhsildə elm proqramlarında elmi proses bacarıqları güclü şəkildə vurğulanmalıdır (Ortakuz, 2006). Türkiyədə Milli Təhsil Nazirliyinin (MEB) İbtidai Təhsil Elm və Texnologiya Proqramında (2005) 6, 7 və 8-ci sinif səviyyələri üçün elm prosesi bacarıqlarının əldə edilməsi; müşahidə, müqayisə-təsnifat, nəticə çıxarmaq, qiymətləndirmə, dəyişənlərin müəyyən edilməsi, fərziyyələr irəli sürmək, eksperimentlər tərtib etmək, eksperimental materialların, alətlərin və avadanlıqların tanınması və istifadəsi, eksperimental qurğunun qurulması, dəyişənlərin idarə edilməsi və dəyişdirilməsi, funksional təyinat, ölçmə, məlumat və məlumatlar məlumatların toplanması, qeyd edilməsi, məlumatların işlənməsi və modellərin qurulması, şərh və nəticə çıxarma və təqdimat. 1963-1974-cü illər arasında “Amerika Elmin İnkişafı Assosiasiyası”nın (AAAS) dəstəyi ilə hazırlanmış S-APA proqramı (Science-A Process Approach) elmi proses bacarıqlarının tədrisinə diqqət yetirməklə hazırlanmışdır. ibtidai və orta məktəb elm proqramları.Ən vacib proqramlardan biridir. Proqramın mərkəzində elmi proses bacarıqlarının mənimsənilməsi dayanır və elm fənləri onlara bu bacarıqları əldə etməyə kömək edən element kimi baxılır (Kaptan, 1999). Anlaşıldığı kimi, elmi proses bacarıqları yalnız tədqiqatlarda vurğulanmır, həm də bir çox milli və beynəlxalq elm proqramlarının əsas komponentini təşkil edir.
Öyrənmə bir proses olmaqla yanaşı, həm də bir məhsuldur. Bir proses olaraq öyrənmə fərdin ətraf mühiti ilə daimi davranış dəyişikliklərini təmin edən bütün qarşılıqlı əlaqələrdir. Təlim prosesini birbaşa müşahidə etmək mümkün deyil. Bir məhsul kimi öyrənmək, şagirdin təcrübələri nəticəsində onun davranışında baş verən daimi dəyişikliklərdir (Bloom, 1998). Şagird daim dəyişən mühitində daim dəyişən təcrübələrin mərkəzindədir. Bu fərqli təcrübələr şagirdin gələn təsirlərə fərqli reaksiyalar verərək davamlı öyrənmə mühitində qalmasına imkan verir. Öyrənmə inkişafın təbii quruluşundadır və öyrənmə uyğun mühitlərdə baş verir (Başaran, 2005). Şagird öz mühitindən gələn məlumatları qiymətləndirir və nəticədə affektiv, davranış və ya intellektual reaksiya göstərir. Bu baxımdan öyrənmə təbii və dinamik bir prosesdir. Şagirdlər həyat prosesində yeni öyrənmələrlə qarşılaşırlar. Yeni məlumatlarla şagirdin inkişafı sürətlənir, əvvəllər edə bilmədiyi işləri görə bilir. Həyat boyu öyrənmə ilə şagird kainata daha geniş mənalar verir və yeni öyrənmələrlə kainatdakı yerini dəyişdirir (Özden, 2000). Bu səbəbdən müəllimin mövzunu dərk edib onu axıcı bir nitq üslubunda şagirdə çatdırması əhəmiyyət kəsb edir. Bunun unikallığı şagirdin bir fərd olaraq qavrama bacarıqlarını inkişaf etdirir və əzbərçi metoddan uzaqlaşaraq fərdi düşünməyə yönəlir.
Şagirdlər yeni məlumatları öyrəndikcə əvvəlki məlumatları əlaqələndirir yeni məlumat, bilgi ortaya çıxararlar. Mövcud ön mülahizələr və biliklər bəzən yeni anlayışların və məlumatların öyrənilməsinə mane olur və yanlış öyrənməyə gətirib çıxardır. Bundan əlavə, müəyyən çərçivələrdə öyrənilmiş anlayış yeni məlumatlarla genişləndirildikdə yanlış təsəvvürə çevrilə bilər (Bayar, 2007). Şagirdlərin fənni öyrənmə prosesində yaşadıqları idrak çətinlikləri öyrənmə çətinlikləri kimi ifadə edilir (Özdoğan, 2018). Şagirdlərin öyrənmə çətinlikləri əsasən mövcud əvvəlki biliklərlə yeni məlumatların uyğunsuzluğu, şagirdin əvvəlki biliklərinin qeyri-kafi və ya səhv olması, yeni təlimin inkişafı üçün yararsızlıq, tədris mühitinin qeyri-adekvatlığı, effektiv tədris metod və üsullarından istifadə olunmaması, təhsilə mənfi münasibət kimi müxtəlif amillər əlbəttə səbəb ola bilər. Bundan əlavə tədris zamanı müəllimin mövzunu tədris edərkən nitq üslubunda yaranan problemlər, səlisliyin itməsi, tədris olunan mövzunu dərk etməmək kimi səbəblər də şagirdlərdə mənfi təsirlər yaradır və bu səbəblə şagirdlər bir çox səhvlərə yol verirlər. Bu səhvlər şagirdin akademik inkişafına mənfi təsir edir və sonrakı mərhələdə digər fənlərin öyrənilməsini çətinləşdirir. Səhvlərə səbəb olan öyrənmə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün öyrənmə çətinliklərinin necə və nə üçün yarandığını sorğulamaq və müəyyən etmək, əldə edilən məlumatları qiymətləndirərək rəy vermək lazımdır. Şagirdlərin çətinliklərinin müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi prosesində müəllimlərin qəbul etdiyi təlim nəzəriyyələri və qiymətləndirmə vəqiymətləndirmə üsulları ilə birbaşa bağlıdır. İş o yerə çatıb ki, müəllimlərin sinifdəki bütün təcrübə və davranışları, mənimsədikləri təlim metod və üsulları, xüsusən də onların tədris prosesində istifadə edəcəkləri və qiymətləndirmə yanaşmaları şagirdlərə elm dərslərini necə və nə qədər öyrənəcəkləri ilə bağlı istiqamət verir.
Tədris zamanı müəllimin digər bir vəzifəsi təşkilatçılıq bacarığını təkmilləşdirməklə şagirdlərin buraxdığı səhvləri və yanlış təsəvvürləri, öyrənmə çətinliklərinin əmələ gəlməsinin səbəblərini, onların qarşısının alınması və aradan qaldırılmasından ibarətdir. Konstruktivist yanaşmanı mənimsəyən elm kurikulumu müəllimlərə öyrənmə çətinliklərinin müəyyən edilməsində alternativ qiymətləndirmə üsullarından və təkmilləşdirmə metodlardan istifadə etmək imkanı təklif edir. Alternativ qiymətləndirmə üsulları bütün tədris prosesi boyunca şagirdlərin səhvlərini, yanlış təsəvvürlərini və öyrənmə çətinliklərini aşkar etmək üçün mühüm məlumatlar təqdim edir. Bu üsullardan biri də şagird gündəlikləridir. Gündəliklər müəllimlərə şagirdlərin səhvlərini, yanlış təsəvvürlərini və öyrənmə çətinliklərini müəyyən etmək və həll etmək üçün məlumat verir. Bu üsulla öyrənmə çətinliklərini aradan qaldırmağı qarşısına məqsəd qoyan müəllim şagirdə səhvlərini söyləmək əvəzinə müzakirə mühiti yarada, müxtəlif suallarla fikirlərindəki uyğunsuzluğu anlada bilər. Müzakirə mühitində öyrənmə çətinliyinə “niyə” sualını verməklə yanaşı, digər şagirdlərdən öyrənmə çətinliyi haqqında nə düşündüklərini soruşmaq olar.
Konstruktivist nöqteyi-nəzərdən müəllimin təşkilatçılıq bacarığı tədris prosesində informasiyanı əvəz etmək deyil, prosesdə məlumatı təşkil etmək və qiymətləndirmək, yeni informasiyanın dərk edilməsi üçün strukturlar yaratmaq, idrak bacarıqlarını aktivləşdirməkdir. Konstruktivist yanaşma şagirdlərə bəzi zəruri bilik və bacarıqların öyrədilməsini qəbul etməklə bərabər, fərdlərin təhsildə öz davranışlarına və öyrənmələrinə görə məsuliyyət daşıdığını, daha çox düşünmə, anlama və strukturlaşdırma zərurətini vurğulayır (Saban, 2000). Konstruktivist tətbiqi ilə tədris olunan dərs konkretləşdikcə bu vurğunun daha başa düşülən olacağı düşünülür. Konstruktivist yanaşma ilə başa çatdırılan təlim prosesinin sonunda şagirdlərin öyrənmə prosesində öyrəndikləri zaman öz biliklərini tədqiq və strukturlaşdıraraq düzgün informasiyaya çatmasını, öyrənməyə müsbət münasibətini artırmasını gözləmək olar. Konstruktivist biliyin necə əldə edildiyini və strukturlaşdırıldığını izah edən bir nəzəriyyə olsa da, öyrənmə və öyrətmə həyatını qavramaq və şərh etməkdə aktivdir. Konstruktivist yanaşmanın prinsipləri yeni və effektiv tədris yanaşmalarını inkişaf etdirmək üçün imkanlar təklif edir. Konstruktiv öyrənməni də əhatə edən tədrisdə aşağıdakı məqamlar nəzərə alınmalıdır:

• 
  Müəllimlər öz əsas biliklərini, təcrübələrini və fikirlərini ortaya qoymalıdırlar ki, şagirdlər növbəti mərhələdə elm anlayışlarını daimi öyrənə bilsinlər.
  
• 
  Müəllim şagirdlərə elmi fikirləri irəli sürmək və qeyri-elmi olanları dəyişdirmək üçün müvafiq imkanlar yaratmalıdır.
  
• 
  Biliyin şəxsi xarakter daşıması və şüurda gedən bir sıra proseslər nəticəsində baş verməsi kontekstində müəllim məlumatı birbaşa şagirdlərə vermək əvəzinə, məlumatı əldə etmək və onu strukturlaşdırmaq prosesində şagirdlərə rəhbərlik etməlidir.
  
• 
  Məqsədləri davranışla deyil, ümumi şərtlərlə müəyyən etmək lazımdır.
  
• 
  Öyrənmə təcrübələrində şagirdlərin material və texnologiyadan fəal istifadəsi təmin edilməlidir.
  
• 
  Tədris mühiti elə qurulmalıdır ki, şagirdlərin tədris materiallarına asanlıqla daxil ola bilsinlər.
  
• 
  Tədris fəaliyyətinin planlaşdırılmasında istifadə olunan təlim modelləri konstruktivist təlim nəzəriyyəsinə uyğun olmalıdır.
  
• 
  Bütün tədris prosesi qiymətləndirilməli və performansın qiymətləndirilməsi ön plana çıxmalıdır.
  

Təlim strategiyasını seçərkən öyrənmə və tədris metodlarında fərdi fərqlərə, fənn mənimsəmələrinə, şagirdlərin təlim xüsusiyyətlərinə (hazırlıq, inkişaf, bacarıqlar, münasibət və dəyərlər), tədris ediləcək vahidə, mövcud resurslara və vaxta diqqət yetirilməlidir. Tədris mühitində eyni üsullardan istifadə şagirdlərin dərsdə passiv iştirakını, məlumatı strukturlaşdıra bilməməsini və diqqətin zəifliyini artırır. Elm təhsilində müxtəlif təlim mühitlərində fərdi və ya qrup fəaliyyətlərinin müxtəlifliyi şagirdlərə bilikləri özləri qurmağa və qiymətləndirməyə imkan verən müxtəlif təlim təcrübələrinə sahib olmağa imkan verir. Bu yanaşmada müəllimin rolu tədris prosesində şagirdləri istiqamətləndirərək öyrənməni asanlaşdırmaqdan ibarətdir.
Müəllimin təşkilatçılıq bacarıqlarına aid edilən digər bir proses qiymətləndirmədir. Qiymətləndirmə təhsilin mühüm elementidir və şagirdlərin öyrənmə səviyyələrini, tətbiq olunan tədris metod və üsullarının çatışmazlıqlarını, təhsil prosesi zamanı hazırlanan proqramların səmərəliliyini aşkara çıxarmaq məqsədilə həyata keçirilir. Təhsil sistemində mühüm bir sahəni əhatə edən qiymətləndirmə tədris fəaliyyətinin tamamlayıcısı kimi ifadə edilərkən, şagirdlərin öyrəndikləri məlumat və anlayışlar müəyyən aspektdə dəyərləndirilir. Müəllimlərin təşkilatçılıq bacarıqları əsasında qiymətləndirmə əsasən şagirdin akademik səviyyəsinin, öyrənmə və inkişaf səviyyəsinin müəyyən edilməsində, proqramın praktikada qeyri-kafi cəhətlərinin müəyyən edilməsində, prosesin effektivliyinin müəyyən edilməsində, təhsil problemlərinin aşkar edilməsində və həlli yollarının axtarılmasında, inkişafında mühüm rol oynayır. Əldə edilən məlumatların işığında qiymətləndirmə, şagirdin təhsil prosesi ilə bağlı elmi məlumatlarla effektiv qərarlar qəbul etmək səyləridir. Bu istiqamətdə ölçmə və qiymətləndirmə tədris və təlim prosesinin effektivliyini müəyyən etmək üçün təhsillə bağlı məlumatların şərh edilməsini və nəticəyə gəlməyi özündə birləşdirən çox mərhələli, sistemli bir prosesdir.