Müəllimin peşəkar bacarıqları təlim prosesində şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətini stimullaşdıran amil kimi

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın məqsədi olaraq tədris müddətində müəllimin sahib peşəkar bacarıqları və onun şagirdlər üzərində tətbiqinin nəticələrinə baxılmasıdır. Bu məqsədlərlə əlaqəli tədqiqat zamanı qarşıya qoyulan məsələlər aşağıda qeyd edilib:

• 
  Müəllimin peşəkar bacarıqlarının mahiyyəti;
  
• 
  Peşəkar bacarıqların inkişafına səbəb olan amillər;
  
• 
  Müəllimin peşəkar bacarıqlarının qiymətləndirilməsi;
  
• 
  Müəllimin peşəkarlığının şagirdlərin naliyyətlərinə təsiri;
  
• 
  Müəllimin didaktik, tədqiqatçılıq və proqnazlaşdırma bacarıqların şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətlərinə təsirini təhlil etmək.
  

Tədqiqat işinin yeniliyi. Təqdim olunan mövzu, buraxılış işi qaydalarına əsasən müasir təhsil sistemində müəllimlərin peşəkarlıq bacarıqları və onların şagirdlərin təhsilinə təsiri təhlil edilməsidir.
Tədqiqatın elmi-praktik əhəmiyyəti. Buraxılış işində yer alan və mövzu ilə əlaqəli aparılmış təhlillərin nəticələri müəllimin pedaqoji fəaliyyətində istiqamətverici mənbə kimi istifadə edilə bilər.
Tədqiqatda istifadə edilən metodlar. Buraxılış işinin tədqiqatı üçün mövzu ilə əlaqəli Müsayib İlyasov, Camal Zeynaloğlu və Fərrux Rüstəmovun aparılmış elmi araşdırmalar, məqalələr və kitablar təhlil edilərək toplanmış bilik və nəticələr əsasında tərtib metodu seçilmişdir.
Buraxılış işinin strukturu. “Müəllimin peşəkar bacarıqları təlim prosesində şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətini stimullaşdıran amil kimi” mövzusu ilə bağlı buraxılış işi Azərbaycan Dillər Universitetinin elmi yazı işinin tərtib qaydaları əsasında hazırlanmış və giriş, 2 fəsil, 6 bölmə, nəticədən ibarətdir.

I Fəsil : Müəllimin peşəkar bacarıqlarının formalaşdırılması

1.1. Müəllimin peşəkar bacarıqları

Bu araşdırmada müəllimlərin peşəkar inkişafı və müəllim səriştələri ilə bağlı nələrin edilə biləcəyinə diqqət yetiriləcək. Peşəkar müəllim haqqında verilən qiymətləndirmələrə nəzər saldıqda “özünü peşəkar və şəxsi olaraq daim təkmilləşdirən, özünü inkişaf etdirmək imkanlarını axtaran və qiymətləndirən müəllim” kimi tərifini görə bilərik. Rauth və Bowers (1986) da bildirirlər ki, ixtisaslı işçi qüvvəsində axtarılan əsas xüsusiyyətlər işini yaxşı görən, biliklə yaşamağı öyrənən və daim özünü təkmilləşdirən insan tipidir. Bilik, bacarıq və peşə üzrə öyrənmə üçün zəruri şərtlər kimi təyin oluna bilən peşəkar inkişaf konsepsiyası son illərdə təhsilin inkişafında ən mühüm amil olmuşdur (Seferoğlu, 2001a). Müəllim peşəsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı aparılan araşdırmalar da göstərir ki, daha yaxşı təhsil və daha yaxşı məktəblərə sahib olmaq üçün müəllimin peşə təhsili zəruridir (Seferoğlu, 2003). Peşəkar təlim keçmiş müəllimlər şagirdləri üçün müsbət təlim şəraiti yarada bilərlər. Bununla belə, müəllimlər daim müxtəlif şagird qruplarında olurlar. Bu fərqlərə müxtəlif yaş qrupları, müxtəlif səviyyələr, müxtəlif mövzu sahələri və müxtəlif sosial-iqtisadi quruluşlar aiddir. Bu vəziyyətlər müəllimlərdən müxtəlif yanaşma və üsullardan istifadə etməyi tələb edir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, müəllim bir çox fərqli problemin həlli yollarını çıxara bilən bir maşın deyil. Bu səbəbdən ixtisaslı müəllimlərin peşəkar inkişafı və ixtisaslı müəllimlik baxımından müəllimlərə davamlı dəstəyin olması böyük əhəmiyyət kəsb edir [1].
Ölkənin inkişafında müəllim peşəsinin rolu bu gün bütün cəmiyyətlərə məlumdur və bununla bağlı müxtəlif normativ aktlar qəbul edilir. Müəllim peşəsinin təkmilləşdirilməsi sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, bu peşənin düzgün həyata keçirilməsi və məktəblərdə təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün peşəkar inkişafın zəruriliyi vardır. Çünki “müəllim öz peşəsini öyrənirsə, o müəllimin göstərəcəyi təhsil xidmətinin keyfiyyəti də yüksək olar”. Buna görə də məktəblərdə verilən təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün müəllimlərə peşəkarcasına özlərini inkişaf etdirmək imkanı yaradılmalıdır (Seferoğlu, 1999).
Müəllimlərə ixtisasartırma imkanlarının yaradılması zərurətinin digər səbəbi də onların müəllim təhsili müəssisələrində lazımi səviyyədə hazırlanmamasıdır. Hazırlıq müəllimləri lazımi peşə hazırlığını tam almadan məzun olurlar. Buna görə də xidmət daxilində peşəkar inkişaf üçün dəstək göstərilməlidir. Azərbaycanda müəllim profili araşdırıldığında, hələ də vəzifədə olan bir çox müəllimin müəllim namizədi kimi yaxşı təhsil alması bir yana, müəllim hazırlığı müəssisəsini belə bitirmədiyi görüləcək. Bu vəziyyət peşə hazırlığına ehtiyacı daha aydın şəkildə ortaya qoyur. Rosenholtz (1985) iddia edir ki, müəllimlərin dərsdə uğur qazanması üçün onların bacarıqları yenilənməlidir, yəni müasir şəraitdə müəllimlərin daha səmərəli olması üçün lazımi bacarıqlar verilməlidir. Peşəkar yardım alan müəllimlər bir sıra maarifləndirici tədbirlər nəticəsində bilik və bacarıqlarını artıra, nəticədə daha yaxşı müəllim ola bilərlər [3].
Peşəkar inkişafın zəruriliyi üçün başqa bir əsaslandırma ola bilər ki, peşəkar uğur adətən özü ilə daha çox uğur gətirir (Rosenholtz, 1985). Uğurlu təcrübələri olan müəllimlər öz qabiliyyət və bacarıqlarına daha çox inam inkişaf etdirirlər. Bunun nəticəsidir ki, daha təsirli və səmərəli olmaq üçün özlərini təkmilləşdirməyə və bunun üçün daha çox səy göstərməyə çalışırlar. Məlumdur ki, Milli Təhsil Nazirliyinin büdcəsindən müəllimlərin şəxsi və peşəkar inkişafı üçün ayrılan pay kifayət qədər deyil. Digər tərəfdən, ixtisasartırma təhsili üçün daha çox resursların ayrılması nəticənin daha yaxşı olacağına zəmanət vermir (OECD, 1998). İlk növbədə müəllimləri bu fəaliyyətlərin əhəmiyyətinə inandırmaq lazımdır [2].
İxtisasartırma peşə hazırlığı proqramları üzrə aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, həyata keçirilən proqramların səmərəli olması üçün kənar məsləhətçilərdən daha çox daxili ekspertlərin (müəllimlərin təcrübəsi) və onların qərar qəbuletmə proseslərində iştirakı vacibdir. ABŞ-da federal hökumət tərəfindən dəstəklənən və həyata keçirilən 293 "məktəb təkmilləşdirmə proqramını" araşdıran Berman və McLaughlin (1978), peşəkar inkişaf proqramının effektiv olmasının əsasının müəllimlərin peşəkar təcrübələrindən istifadə edilməsi olduğunu və bunun qərar qəbuletmə proseslərində rolu çoxdur. Başqa sözlə desək, ixtisasartırma proqramı tərtib edilərkən sahə xaricindən olan peşəkarların əvəzinə müəllimlərin fikir və rəyləri öyrənilməlidir. Berman və McLaughlin (1978) vurğuladıqları kimi, sahə xaricində insanların təklif etdiyi kömək və ya həll təklifləri çox ümumi və bəzən problemlərin həllindən uzaq ola bilər. Bu baxımdan demək olar ki, problemləri şəxsən yaşayan müəllimlər ən real təsbitlər verə və praktik həllər təklif edə bilərlər [4].
Cəmiyyətin inkişafı üçün ilk növbədə yetişmiş işçi qüvvəsi lazımdır. Hazırlanmış işçi qüvvəsini təmin edəcək qurumlar məktəblərdir. Məktəbin yaxşı olması müəllimlərin verdiyi təhsilin keyfiyyətindən də çox asılıdır. Müəllimin peşəkar ixtisas səviyyəsi onun təklif edəcəyi təhsilin keyfiyyətini müəyyən edən mühüm amil hesab edilə bilər. Yaxşı müəllim olmaq onun xidmətdən əvvəl yaxşı təlim keçməsini təmin etməklə və həmçinin xidmətdə özünü təkmilləşdirəcək imkanlardan yararlanmaqla mümkündür. Bunun üçün müəllimə hər cür dəstək verilməlidir ki, müəllim həm şəxsi, həm də peşəkar şəkildə özünü inkişaf etdirə bilsin (Seferoğlu, 2001b).
Müəllim peşəkarlığı haqqında təsnifat aparıldıqda, kompetensiyalar bütövlükdə nəzərə alınmalıdır. Çünki bu kompetensiyalar bir-birini tamamlayan xüsusiyyətləri ehtiva edir. Milli Təhsil Nazirliyinin müəyyən etdiyi və 14 alt bölmədən ibarət “Təhsil və Tədris Yetkinlikləri”ndə müəllimlərdən gözlənilən xüsusiyyətlərə nəzər saldıqda bu vəziyyəti daha yaxşı başa düşmək olar [6]:

• 
  İxtisaslı müəllim öz sinifində effektiv öyrənmənin baş tutması üçün şagirdlərinin xüsusiyyətlərinə uyğun öyrənmə təcrübələri təqdim etməyə çalışır. Lakin müəllim öz şagirdlərinin xüsusiyyətlərini tanıması üçün onların inkişaf xüsusiyyətlərini bilməli və bu xüsusiyyətlərin təlim-tərbiyə proseslərində necə nəzərə alınmalı olduğunu bilməlidir.
  
• 
  Peşəkar müəllim nəinki lazımi planlar qurur, həm də planlaşdırmanın zəruriliyinə inanır və onun tələblərini yerinə yetirir.
  
• 
  Peşəkar müəllim yaxşı hazırlanmış tədris materialının təlimə təsirini bilir, müxtəlif səviyyələrdə şagirdlərin marağına səbəb ola biləcək fərqli xüsusiyyətlərə malik materiallar hazırlaya və onlardan məqsədlərinə uyğun şəkildə istifadə edə bilər.
  
• 
  Peşəkar müəllim təlimin necə baş verdiyini, şagirdlərin biliyi necə əldə etdiyini, onların bacarıqlara necə yiyələndiyini, effektiv təlim üçün hansı yanaşmalardan, metodlardan və üsullardan istifadə edilməli olduğunu, bu yanaşmaların, metod və üsulların üstünlüklərini və məhdudiyyətlərini bilir.
  
• 
  Peşəkar müəllim şagirdlərin təlim prosesində fəal iştirakını və öz öyrənmələri üçün məsuliyyət daşımasını təmin edir. Buna nail olmaq üçün fərdi və qrup dərsləri təşkil edir və bunun tələbi olaraq şagirdlərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmasını təmin edir.
  
• 
  Peşəkar müəllim şagirdin gözlənilən davranışları nə dərəcədə mənimsədiyini, necə öyrəndiyini və səhvlər zamanı hansı tədbirlərin görülə biləcəyini bilir. Qiymətləndirmənin tədris prosesinin ayrılmaz hissəsi olduğunu və müxtəlif qiymətləndirmə strategiyalarından istifadə edilməli olduğunu bilir.
  
• 
  Peşəkar müəllim şagirdləri həvəsləndirmək, öyrənmə və iş vərdişləri əldə etmək, onlara peşə seçimində köməklik göstərmək üçün lazım olan resursları və üsulları bilir.
  
• 
  Bütün şagirdlərin əsas bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi onların bir fərd kimi daha effektiv olmasına kömək edir. Bunu bilən ixtisaslı müəllim şagirdlərin ilkin bacarıqlarının artırılması üçün də lazımi tədbirlər görür.
  
• 
  Müəllim, təhsil sahəsindən asılı olmayaraq, peşəyə təyin edilərkən fiziki, mənəvi və əqli xüsusiyyətlərinə görə fərqli xüsusiyyətlərə malik olan şagirdlərlə qarşılaşa bilər. Peşəkar müəllim bu cür xüsusi təhsilə ehtiyacı olan şagirdlərə xüsusi təhsil imkanları və xüsusiyyətlərinə uyğun imkanlar təklif etmək üçün lazımi avadanlıqlara malikdir. Bu kontekstdə onlar öyrənmədə xüsusi təhsil tələb edən sahələri və şagird xüsusiyyətlərinin onların öyrənmə və fəaliyyətinə necə təsir etdiyini bilir və tədris fəaliyyətlərini buna uyğun tərtib edirlər.
  
• 
  Məktəbin ətraf mühitin bütün ehtiyaclarını ödəyən sosial bir qurum olduğunu nəzərə alsaq, demək olar ki, müəllimlərin vəzifəsi yalnız formal təhsillə məhdudlaşmır. Bu kontekstdə ixtisaslı müəllim böyüklərin necə öyrəndiyini bilir və onların şəxsi və peşəkar inkişafını dəstəkləyəcək mühitlər yaratmaq üçün təchiz olunub.
  
• 
  Hər bir müəllim bilməlidir ki, tədris prosesini daha səmərəli keçirməyin yolu məktəb rəhbərliyi ilə sıx əməkdaşlıq etməkdən keçir. Peşəkar müəllim bu tələbi yerinə yetirir və sinifdənkənar işləri planlaşdırır, istiqamətləndirir və qiymətləndirir.
  
• 
  Yaxşı müəllim özünü peşəkar və şəxsi olaraq daim təkmilləşdirir, özünü inkişaf etdirmək imkanlarını və imkanlarını axtarır və qiymətləndirir.
  
• 
  Müəllimdən məktəbin fəaliyyəti ilə bağlı rəy və təkliflər hazırlaması, məktəbin problemləri ilə maraqlanması nəzərdə tutulur. Bunun üçün peşəkar müəllim təhsil sisteminin və məktəb təşkilatının strukturunu və fəaliyyətini bilir.
  
• 
  Müəllim şagirdlərin fərdi inkişafı ilə yaxından maraqlanmalıdır ki, tədris proseslərində sərf olunan zəhmət boşa getməsin. Bu məqsədlə peşəkar müəllim valideynlər və digər aidiyyəti şəxslərlə əməkdaşlığın vacibliyini bilir.
  

Bu siyahıya nəzər saldıqda belə düşünmək olar ki, ixtisaslı müəllimdən gözlənilənlər bir qədər real deyil. Müəllimlərdən müxtəlif mühitlərdə və fərqli xüsusiyyətlərə malik hədəf auditoriyalarda istifadə etmək üçün bir çox bacarıqlara malik olması gözlənilir. Ancaq o da məlumdur ki, müəllim bir çox fərqli problemin həllini təmin edəcək bir robot deyil. Ona görə də müəllimin səriştələri ilə bağlı beyinlərdə sual işarələri yarana bilər. Digər tərəfdən, müəllimin tədris prosesində səmərəli olması üçün bu bacarıqların olması zəruridir [11].
Bu bacarıqlar hər müəllimdə eyni səviyyədə olmaya bilər. Bəzi müəllimlər planlaşdırma və ya fərdi inkişafda daha güclü olsalar da, bəzi müəllimlər, məsələn, "qiymətləndirmə və xüsusi təhsil"də özlərini təkmilləşdirmişlər. Nə etmək olar sualının cavabı ondadır ki, müxtəlif sahələrdə güclü olan müəllimlər öz bilik və bacarıqlarını başqaları ilə bölüşməklə peşəkarlığı artıra bilərlər. Məlumdur ki, bizim nazirlik ixtisasartırma hazırlığına kifayət qədər dəstək verə bilmir. Əslində bu vəziyyət təkcə bizim ölkəyə xas deyil. Bəzi inkişaf etmiş qərb ölkələrində ixtisasartırma təhsili ilə bağlı oxşar problemlər mövcuddur. İxtisaslı müəllimlərin peşəkarlığının artırılması və ixtisaslı tədris baxımından müəllimlərə davamlı dəstəyin olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ancaq bu davamlı dəstək mərkəzi idarələr tərəfindən qarşılana bilmirsə, alternativ yollar axtarılmalıdır. Bu yollardan biri məktəb əsaslı proqramlar təşkil etməklə müəssisədə mövcud olan resurslardan istifadə etmək ola bilər. Başqa sözlə, müəllimlərin bir-birini öyrətməsini təmin etməklə çox şey əldə etmək olar.