Muayyan shevaning fonemalar tizimi (O‘zbek shevalarining fonetik xususiyatlari). Reja

Muayyan shevaning fonemalar tizimi (O‘zbek shevalarining fonetik xususiyatlari). Reja

• 1. O‘zbek shevalarining unlilar tizimi. 2. O‘zbek shevalarining undoshlar tizimi. 3. Kontrast (juft) unlilar.

Oʻtilgan mavzularni mustahkamlash

• 1. O‘zbek dialektologiyasi fanining predmeti va vazifalari haqida gapiring.
• 2. Dialektologiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi?
• 3. Ona tilini o‘qitishda dialektologiyaning o‘rni.
• 4. Dialektologiyaning qanday turlari mavjud?
• 5. Mahalliy dialekt deganda nimani tushunasiz?
• 6. Ijtimoiy dialekt deganda nimani tushunasiz?
• 7. O‘zbek shevаlаri qаysi metоdlаr asosida o‘rgаniladi?
• 8. Shevаlarni o‘rganishdan maqsad nima?

Unlilar tizimi (vokalizm)

• O‘zbek shevalaridagi unli tovushlarning miqdori va sifati munozarali masalalardan biridir, chunki dialektologiyaga oid ishlarda unli fonemalar haqida fikr yuritilganda, ularning miqdori 18 tagacha yetadi, degan ma’lumotlar ham beriladi. Aslida shevalar fonetikasi o‘rganilar ekan, ulardagi fonemalar emas, balki konkret nutq tovushlari e’tiborga olinishi lozimligini qayd qilish o‘rinli bo‘ladi.
• Oʻzbek tili shevalarda jami 13ta unli qo‘llanadi. Singar-monizmni yo‘qotgan shevalarda 6, 7ta, singarmonizmli shevalarda esa 11ta unli qo‘llanadi. Toshkent dialektidagi shevalarda i, e, ä, ā, o, u; Samarqand shahar shevasida i, e, ä, a, o, u unlilari iste’molda bo‘lsa, Qo‘qon, Marg‘ilon, Chust, Qarshi, Sariosiyo kabi shevalarda ā unlisi bilan birgalikda a unlisi ham uchraydi. Qirg‘izistonning O‘sh, O‘zgan, Jalolobod kabi shevalarida 8ta – i, e, u, ü, ö, a ā, ä; Olabuqa, Oqtam, Aravon shevalarida 7ta – i, e, u, ä, o, ā, a unli mavjud.

Unli va undosh tovushlar

An’anadagi oʻzbek transkripsiyasi

• a a - a
• e e - e
• ā ɔ - o
• i ъ - i
• i: u - i
• ï: ы - i
• ï ь - i