Муаммо ва ечимлар республика илмий-амалий конференция материаллари инновационные подходы в повышении

Elektron darslikda fan mazmuni quyidagicha ifodalanadi: o‘quv va ilmiy materiallar faqat 
verbal (matn) shaklida; o‘quv materiallar verbal (matn) va ikki o‘lchamli grafik shaklida; 
multimedia qo‘llanmalar, ya’ni ma’lumot uch o‘lchamli grafik ko‘rinishida, ovozli, video, 
animastiya va qisman verbal (matn) shaklida; taktil (his qilinuvchi) xususiyatli, biror jarayonning 
amalga oshish faoliyati yoki ob’ektning harakatlanish tasavvurini yaratadigan shaklda ifodalanadi. 
Videofilm – boshlang‘ich ta’lim o‘quv kursining biror bo‘limi yoki mavzusini oynaijahon 
orqali ko‘rsatishga moslashtirilgan videotasvir asosida yaratilgan metodik vosita hisoblanadi.
Boshlang‘ich ta’limdan audio darslarni ishlab chiqish o‘quvchilarga ta’lim mazmunini 
o‘zlashtirish, atrof­muhitga hissiy­qadriy munosabatni tarkib toptirishga mo‘ljallangan metodik 
vositani yaratishdir.
Audio darsni ishlab chiqish aniq ifodalangan “personajli” xarakterga ega bo‘lishi kerak. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun, ayniqsa, syujetli, rolli o‘yin texnologiyalari asosida o‘simlik, 
hayvon personajlarini yaratish, material mazmunini ochib berishda personajlarining ovozlari 
o‘quvchilarga tushunarli bo‘lishi uchun bir­biridan farqli bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga materialni 
eshittirish orqali ular tomonidan mavzu mazmunini bemalol tushunishlariga imkoniyat yaratiladi.
Audio va videokassetalar, videodisklarda o‘quv materiallari joylashtirilib, o‘quvchilarning 
alohida yoki jamoaviy qo‘llashlari uchun o‘quv xonalariga qo‘yiladi. Jamoaviy foydalanilgan holda, 
o‘quvchilar orasida muloqot va muhokama etish imkoniyati ham mavjud. 
Manbalarda “Dars jarayonida o‘quvchilar diqqatini yo‘naltirishga imkon beradigan 
muammoli vaziyatlarning yaratilishi, muammoning qo‘yilishi, avval o‘rganilgan materiallarni 
eslash, yangi material mazmunida ilgari surilayotgan asosiy g‘oyalarni mustaqil ravishda ajratish, 
ziddiyatlarni oqilona hal etish va ularning ijodiy izlanishga undash mavjud imkoniyatlarning 
kengayishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi”
1
deb takidlangan. Mustaqil faoliyatni tashkil etish va 
o‘quvchilar harakatini boshqarish o‘qituvchining o‘quv materiali mohiyatini mantiqiy tahlil 
qilishdan boshlanadi. Shu tarzda o‘qituvchi bir soatlik dars loyihasini ishlab chiqadi. Dars 
loyihasini ishlab chiqishda uning elementlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, ketma­ketlik, uzviylik, 
darsning aniq maqsadi, o‘quv materialining mazmuni, o‘quvchilarning yosh, psixologik va 
fiziologik xususiyatlari hamda maktab sharoiti hisobga olinadi.
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ТАШКИЛОТЛАРИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ 
ИМКОНИЯТЛАРИ 
ПЎЛАТОВА У., Тошкент вилояти ХТХҚТМОҲМ катта ўқитувчиси 
Ўзбекистонда таълим ислоҳотларининг устивор йўналиши барча соғлом болалар 
қатори имконияти чекланган болалар таълимига демократик ёндашув асосида тсрбиялаш, 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
319 
таълим бериш, ижодий қобилиятини ривожлантиришга оптимал даражада шароит яратиш, 
касбий маҳоратини ривожлантириш, шунингдек, иқтидорини рўёбга чиқаришдан иборат. 
Таълим тўғрисидаги қонуннинг 23­моддасига биноан руҳий ва жисмоний 
ривожланишида муаммолари бўлган болалар ва ўсмирларга уларнинг ривожланиши, таълим 
олиши ва соғлигини муҳофаза қилиш учун қулай шарт­шароит яратиш мақсадида махсус 
таълим муассасалари ташкил қилинган. Таълим ислоҳотининг бош мезони ёш авлодни 
жисмонан соғлом, маънавий етук, ҳар томонлама ривожланган комил инсон қилиб вояга 
етказиш ва жаҳон андозаларига мос билим, малака ва кўникмаларни бериш, уларни она­
Ватанга миллий истиқлол ғояларига садоқат руҳида тарбиялашдир. Махсус таълим ва 
тарбиянинг коррекцион­педагогик иш сифати юқори даражада бўлсада, бироқ айнан алоҳида 
эҳтиёжли болаларнинг соғлом муҳитда таълим­тарбия олмаётганликлари сабабли ижтимоий 
ҳаётимизга мослашишларида айрим муаммолар ҳам мавжуд. Шу боис, имконияти чекланган 
болалар ва ўсмирларнинг ёпиқ­сегрегацион таълим тизимида ўқитилишининг кўплаб салбий 
оқибатларни юзага келтириши жаҳон ҳамжамияти томонидан ҳам тан олиниб, инклюзив 
таълим сиёсати қўллаб­қувватланмоқда. 
Барча болалар ўз имкониятларидан қатъий назар, мактаб ва жамиятда фаол иштирок 
этишлари шарт. Муҳими, алоҳида эҳтиёжли болаларни нафақат жамият ва жамоатчиликнинг 
ажралмас аъзоси, балки бола ҳамда жамият аъзоси сифатида қабул қилиш керак. 
Ҳозир юртимиздаги мактабгача таълим ташкилотларига алоҳида эҳтиёжли болалар 
анъанавий усулда жалб қилинади. Лекин шу пайтгача таълим бериш ҳамда тарбия услублари 
инклюзив педагогик услубларга асосланмаган эди. Оқибатда бундай болалар эгаллаган 
билим, кўникма ва малакалар уларнинг эҳтиёжига тўлақонли жавоб бермай, имкониятларини 
тўлиқ намоён этилишига тўсқинлик қиларди. 
Инклюзив таълим барча болаларнинг имкониятларидан қатьий назар, айниқса, 
имконияти чекланган алоҳида эҳтиёжли болаларнинг тенгдошлари қатори таълим олиш 
имкониятларини таьминлашга йўналтирилган. Инклюзив таълим тамойилларига асосан 
ҳамма бола таълим олиш ҳуқуқига эга, шунга биноан, у керакли билим олиши учун қўллаб­
қувватланиши ҳамда унга тегишли шарт­шароит яратиб берилиши шарт. Таълим соҳасида 
алоҳида эҳтиёжга эга шахслар оддий Мактабгача таълим ташкилотларига ҳам жалб 
қилиниши керак. Бунинг учун мактабгача таълим ташкилотларида уларнинг эқтиёжларини 
қондириш мақсадида таълим олишга йўналтирилган махсус педагогик услублар ишлаб 
чиқилиб, шароит яратилиши зарур. 
Махсус мактабгача таълим ташкилотларининг афзаллик жиҳатлари билан бир қаторда 
айрим камчиликлари билан ҳам ажралиб туради, у ўз тарбиячисини тор доирадаги боғча 
жамоаси билан чегаралаб: кар, кўр ёки ақли заиф боланинг асосий эътиборини ўзида мавжуд 
бўлган камчилигига қаратиб барча шароитни шу нуқсонига мос болани чегараланган 
дунёдан чиқариш ўрнига, одатда шундай кўникмаларни ривожлантирадики, оқибатда унинг 
сепаратизмлиги кучайиб у ўз дунёсига янада чуқурроқ шўнғиб кетади. 
Ўзбекистонда инклюзив таълимнинг долзарблиги шундаки, имконияти чекланган 
болалар сонининг кўпайиши ва махсус коррекцион таълим муассасаларнинг етарли эмаслиги 
ҳамда, жамиятдаги ўзгаришлар яъни тоталитар тизимдан демократик тизимга ўтилиши. 
Шуни таъкидлаш жоизки, инклюзив таълим шароитида бола соғлом тенгдошлари орасида 
бўлиб оиладан ажралмаган ҳолда таълим­тарбия олишга муяссар бўлади. Шунингдек, 
имконияти чекланган болаларнинг умумтаълим тизимида таълим олишининг афзаллиги 
шундаки, таълимга сарфланадиган сарф харажат махсус таълимга нисбатдан камаяди. 
Ҳозирги кунда жаҳон миқёсида кенг тарғибот қилинаётган инклюзив таълим стратегияси, 
яъни ривожланишида муаммолари бўлган болаларни ўқитиш, тарбиялаш масаласи 
Ўзбекистонда ҳам долзарб муаммолар сирасига киради. 
Республикамизда ривожланишида турли хил нуқсонлари бўлган болалар ва ўсмирлар 
таълими, уларнинг нуқсон турлари ва унинг даражаларини инобатга олган ҳолда қуйидагича 
ташкил этилган:

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
320 
Махсус мактабгача таълим;
Уйда якка тартибдаги таълим;
Мактабгача умумтаълим муассасалари қошидаги интеграция гуруҳлари; 
Умумтаълим мактаблари қошидаги логопедик пунктлари ва интеграция синфлари; 
Махсус касб ­ҳунар коллежлардаги интеграция гуруҳлари.
Мазкур муассасаларда 8 турдаги: кўзи ожиз, заиф кўрувчи, кар ва заиф кўрувчи, кар ва 
заиф эштувчи, ақли заиф, руҳий ривожланиши сустлашган, таянч ҳаракати аъзолари 
ҳаракати бузилган, нутқида мураккаб нуқсони бўлган болалар таълим­тарбия оладилар. 
Уларнинг таълим­тарбияси болаларнинг индивидуал хусусияти ва қобилиятини ҳамда 
дифференциал ёндашувни эътиборга олган ҳолда, ўқув режа асосида амалга оширилади. 
Махсус мактабгача таълим жараёнида болаларни соғлигини тиклаш, даволаш, реабилитация, 
ижтимоий ҳаётга мослаштириш, коррекцион таълим тарбия, ижтимоий меҳнатга ўргатиш 
каби тадбирларни амалга ошириш болаларнинг касаллик турига кўра белгиланади. Ота­
онасининг қарамоғидан маҳрум бўлган ақлий ривожланишида камчилиги бўлган болалар 
учун махсус меҳнат таълим олиш имкониятига эга.
Таълим мазмунини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш мақсадида ўқув 
дастурлари, таълим стандартлари ва талаблари қайта кўриб чиқилиб, улар асосида дарслик ва 
ўқув қўлланмаларнинг янги авлоди яратилмоқда, таълим жараёнига иннновацион педагогик 
технологиялар кенг қамровли жорий қилинмоқда. Шуни таъкидлаш жоизки, махсус 
мактабгача таълим ташкилотларини таъмирлаш, қайта таъмирлаш, керакли асбоб ускуналар 
билан таъминлаш жараёнига чет эл инвестициялари ва ҳомийлар маблағлари кенг жалб 
этилмоқда. Натижада, дарсликлар, ўқув қўлланмалар, бадиий адабиётлар, техника 
воситалари, ахборот воситалари билан таъминланиши юқори даражага кўтарилди. 
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TEXNOLOGIYA DARSLARINI O‘TKAZISH 
METODIKASI 
RIZAKULOV SH., Toshkent shahar, Uchtepa tumani 116-maktab o‘qituvchisi 
 
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgach, uzluksiz ta’lim tizimida yoshlarni har tomonlama 
tarbiyalash, ularning iqtidori va iste’dodini rag‘batlantirishga e’tibor kuchaytirildi. 
Malakali boshlang‘ich ta’lim o‘qituvchisi ta’lim­tarbiya jarayonida o‘quvchilardagi 
ijodkorlikni, tadbirkorlik qirralarini shakllantirishga va rivojlantirish, o‘z ustida tinimsiz 
ishlaydigan, izlanuvchan o‘qituvchilargina o‘quvchilarda ijodkorlik fazilatini shakllantirishga 
harakat qiladi va bolalarning qiziqishlarini yanada oshirish uchun ta’lim­tarbiyaning turli vositalari, 
metod va shakllaridan foydalanadi. Jumladan, bolalarning ijodiy ishlari: turli tabiiy va tashlandiq 
materiallardan narsalar yasash, milliy hunarmandchilik bo‘yicha yasalgan buyumlaridan 
ko‘rgazmalar tashkil etadi va musobaqalar uyushtiradi. 
Bunda o‘quvchining tasavvuri kuchli bo‘ladi. U qo‘liga tushgan oddiygina bir narsada o‘zi 
hohlagan shaklni ko‘radi va tasavvur qiladi. Ayniqsa, bolaning qo‘liga bir parcha qog‘oz berilsa, 
bola uni hohlasa qayiq, hohlasa samolyot, hohlasa paqilloq, hohlasa varrak, hohlasa geometrik 
figuralar shakliga kiritadi, yoki yoshi kattalardan, ota­onasidan, aka­opalaridan o‘zi hohlayotgan 
narsani yasashga yordam berishlarini so‘raydilar. Agar yasayotgan narsasi ko‘ngildagidek chiroyli 
va sifatli chiqmasa, yana qaytadan yasashga urinadi va yaxshi natija bilan tugatishga harakat qiladi. 
Ushbu mavzuda rangli qog‘ozlarni buklash usulida turli bolalarbop gullarni yasash 
texnologiyasi ko‘rsatib berilgan. Bu bolajonlarning qog‘ozdan yasagan gullar mavzusida hikoyalar, 
ertaklar to‘qishga yoki she’rlar yodlashga o‘rgatish, o‘z qo‘l mehnati bilan yasalgan gullarini 
yaqin kishilariga sovg‘a qilish, bolalarni yanada ijodkorlikka undaydi. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
321 
Bu o‘z navbatida o‘sib, ulg‘ayib kelayotgan bolalarning ma’naviy olamini boyitadi, ularda 
ijodiy zavqlanish hissini uyg‘otib, tadbirkorlik fazilatlarini shakllantiradi, shu bilan bir qatorda o‘z 
qilgan ishidan faxrlanish tuyg‘usini yuzaga keltiradi. Lola guli modulli origami texnikasida 
yasaladigan narsalar juda katta miqdordagi modullarni ishlatishni talab etadi. Lola guli uchun 105 
dona uchburchakli modul hamda bir dona ichimlik naychasi va yashil rangli qog‘oz (poya va 
barglar uchun) kerak bo‘ladi. 
Ish bosqichlari quyidagicha bajariladi: 
1. Avval lola guli uchun barglarni tayyorlang. Buning uchun tomonlari 15 sm bo‘lgan kvadrat 
shaklidagi yashil rangli qog‘ozni oling, uni diagonal bo‘yicha buklang va qayta oching. 
2. Shaklning chetki qismlarini o‘rtaga qayiring. 
3. Ikkinchi tomondagi burchagini o‘rtaga qayiring. 
4. Qog‘ozni hamma tomonlarini yana bir martadan qayirib chiqing. 
5. Barglarni qayrilgan joylarini sekinlik bilan tekislang. Shaklni ikkinchi tomonga buklang. 
Barg qismi tayyor bo‘ldi. 
6. Bargga shakl berish uchun uni qalamga o‘rang va sekin oching. 
7. Kengligi 1 sm bo‘lgan yashil rangli tasmani naychani bir uchiga yеlimlang va o‘rang. 
8. Lola gulni tayyorlashni boshlaymiz. Qizil rangli qog‘ozdan 3 dona modulni tayyorlab 
oling. 2 ta modulni uchinchi modulning karmoniga joylashtiring. 
9. Xuddi shu usulda modullarni yig‘ishni davom eting. Birinchi va ikkinchi qatorlarda 4 tadan 
modul bo‘lganida, uchunchi qator modullarini biriktirishni boshlang. 
10. 15 ta moduldan iborat bo‘lgan uchta qatordagi zanjirli xalqani hosil qiling. 
11. Ehtiyotkorlik bilan modullarni chetlaridan ushlab, xalqani qisqa tomonlarini tashqariga 
qaratib qayiring. 
12. 15 tali moduldan yana ikkita qator zanjirli xalqa yasang. 
13. Keyingi qatordan boshlab lola gulini barglarni yasash uchun 4 ta modul quydagicha
biriktiriladi. Xalqa ustiga 3 ta modul keyin, 2 ta va yana 1 modul biriktiring. 
14.Lolaning barg qismini ichkari tomonga qayiring. Barglar orasida 2 ta burchak qoldirib 
keyingi barglarni yasashni davom eting. Ularni ham gulning ichkari tomoniga qayirib qo‘ying 
15. Lola gullarning o‘rta qismidagi teshigiga tayyorlab qo‘yilgan gul bandlarini joylashtiring. 
Lola bandi mahkam turishi uchun naychaning yuqori qismi yo‘g‘onlashtiriladi. Buning uchun 
qog‘oz bo‘laklarini naychaga o‘rab еlimlab qo‘yiladi. (Naychani yo‘g‘onlashgtirish uchun еlimli 
massa yoki plastillindan ham foydaldansa bo‘ladi). 
1.
2.
3. 
4. 
5. 
6. 

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
322 
7.
8. 
9. 
10.
11.
12. 
13. 
14. 
15. 
Modullarni buklashdan oldin, rangli qog‘ozni kvadrat yoki to‘g‘ri to‘rtburchaklar shaklida 
kesish kerak. Agar siz kerakli o‘lchamdagi stiker (maxsus o‘lchamdagi) qog‘ozlarni ishlatsangiz 
bunga hojat yo‘q albatta.
Eslatma: Hamma modullarni oldindan tayyorlash shart emas. Ularni ish jarayonida ham 
tayyorlasangiz bo‘ladi va shakllarni, ranglarni miqdorini o‘zgartirishingiz mumkin. 
Yuqorida keltirilgan mashg‘ulot namunalaridan xulosa shuki, bolaning biror bir buyum 
yasashi yoki ayrim topshiriqni bajarishda, avvalo ularning qiziqishi va imkoniyatlari hisobga olish 
kerak. Bu mashg‘ulot jarayonida har bir bola nazardan chetda qolmasligi hamda ularda mehnat 
ko‘nikma, malakalarini tarbiyalash, tabirkorlik fazilatlarini shakllantirish asosiy maqsad etib 
olinishi zarur.

---

Ўқитувчининг касбий компетентлилигини оширишда инновацион ёндашувлар: муаммо ва ечимлар 
323 
BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINI KREATIVLIGINI 
SHAKLLANTIRISHDA DIFFERENSIAL YONDASHUV