Муаллиф: Наргиза Умарова

Коллектив бошқарув ва бозор авторитаризми: Хитойнинг бугунги сиёсий-иқтисодий тузуми
Деннинг очиқлик сиёсати, албатта, Хитойнинг иқтисодий ўсишида катта роль ўйнаган бўлиши мумкин, аммо кейинги раҳбарлар даврида ҳам мамлакатдаги иқтисодий ўсиш давомийлигини қандай тушуниш керак? Хитойнинг бугунги кунга қадар давом этаётган иқтисодий тараққиёти замирида кучда қолиш учун ўзини давомий янгилаб турувчи янги сиёсий-иқтисодий тузум ётибди, десак муболаға бўлмайди. Бу тузумнинг мантиғи икки муҳим тамойилга асосланган: сиёсий куч ҳамда қарор қабул қилишда демократик элемент ва коллектив бошқарув аралашмасига асосланган партия авторитаризми, давлат аралашуви ва эркин бозор принциплари аралашмасидан ташкил топган бозор авторитаризми. Бугунгача давом этаётган бу тузумнинг негизида Деннинг бюрократив бошқарувни ҳисобдорлик, рақобат ва кучга тўсиқлар ўрнатиш каби демократик омиллар билан бойитгани ётади. Мазкур ўзгаришларнинг энг аҳамиятлиси, бюрократик бошқарувда якка ҳукмронликдан воз кечилиб, коллектив бошқарувга ўтилиши ва юқори партия элита қатлами учун муддат чекловлари ҳамда мажбурий пенсия ёши жорий этилиши бўлди. Бошқарувдаги бу ўзгаришлар бошқа давлатлардагидек сиёсий кўриниш касб этмаса-да, улар вақт ўтиб, ноёб гибрид сиёсий институтни ҳосил қилди: демократик хусусиятларга эга партия автократияси. Давлат бошқаруви тизимидаги эски қоида, яъни идеология асосидаги тайинловларнинг моддий рағбатлантириш томон ўтиши занглаб ётган коммунистик бюрократияни ўта мослашувчан капиталистик машина ва ривожланиш агентига айлантирди.
Хитойда шаклланган тузумнинг иккинчи тамойили сиёсий кучга бўйсундирилган янги иқтисодий мантиқ бозор авторитаризмига асосланади. Бозор авторитаризмининг асосий хусусиятларидан бири – бу бир томондан капиталистик иқтисодиёт ҳамда бозор эркинликларининг мавжудлиги бўлса, бошқа томондан демократик эркинлик ва ҳуқуқларнинг чегараланишидир. Сиёсий кучда қолиш учун иқтисодий ривожланишни асосий мақсад қилган бу модел стратегик соҳаларда юқори давлат аралашувини, давлат корхоналарини, вақти-вақти билан бозор кучларини тийиб туриш ва баъзида тадрижий ислоҳотлар қилиб, сиёсий аҳамиятга эга бўлмаган соҳаларда бозор эркинликларини чегарамаслик, хусусий мулкчилик ва компанияларни қўллаб- қувватлашни ўз ичига олади. Албатта, бир қарашда бундай капиталист иқтисодда хусусий мулкка нисбатан тажовуз, корхоналарни миллийлаштириш ва давлат мансабидан шахсий манфаат йўлида фойдаланиш каби салбий иллатлар урчиши табиий. Аммо, бюрократиянинг ислоҳ қилиниб, моддий рағбатлантирилиши ҳамда баъзи демократик принципларни ўзида жамлаган коллектив бошқарув Хитойда юмшоқ бозор авторитаризми шаклланишига олиб келган. Баъзи олимлар даъво қилганидек, юқори ўсиш кўрсаткичлари Хитой моделининг мустаҳкам ва барқарор эканлигини англатмайди. Хитой моделининг ишлашига юқоридаги сабаблардан ташқари, ушбу давлат иқтисодининг ўзига хослиги (аҳоли сони, иқтисодий секторларнинг тўйинмаганлиги ва юқори инвестиция)ни ва бу модел натижасида пайдо бўлган, ҳалигача ечимини топмай, портлашга тайёр турган иқтисодий муаммолар (юқори қарз, соҳилбўйи ва ички шаҳарлардаги ривожланиш тафовути, иқтисодий ўсиш пасайиши, атроф-муҳит ифлосланиши)ни-да, унутмаслик керак. Ва нима бўлганда ҳам, иқтисодий тараққиёт ҳамиша бир текис давом этавермаслигини тарих аллақачон исботлаган.