Moskow mining institute publishing house

с. см с , \ п. су г. с \ /
^t р
Bunda, П_зтех va П_отех - mos ravishda zaboy va ag’darma ekskavatorlarining
texnik unumdorligi, м³ / соат;
Т_см - almashinuv davomiyligi, soat;
t_po - ishdagi reglametnlangan to’xtashlar davomiyligi (almashinuvni qabul
qilish va topshirish, ovqatlanishga bo’lgan to’xtashlar va boshqalar), soat;
^ - zaboyning bo’sh lokomotivtarkiblar bilan ta’minlanganligi koeffitsiyenti;
E - lokomotiv tarkibning sig’imi, м³;
П_тп- transport holatlari bo’yicha ag’darma oxiri berkligining qabul qilish qobiliyati, м³/ соат;
t_p - reys davomiyligi, soat;
к_гз, к_го, к_{г с} - mos ravishda zaboy, ag’darma va lokomotivtarkiblarning
texnologik tayyorlik koeffitsiyenti (mos ravishda 0.8-0.88; 0.82-0.90; 0.81­0.91); hisoblar uchun nisbatan к_гз =0,84; к_го =0,86; к_гс =0,86; к_{п з}, к_по, к_{п с}- mos ravishda zaboy, ag’darma va lokomotivtarkiblarning
jarayonlar bajarilishi bir tekis emasligi sababli turib qolish koeffitsiyenti.
Turib qolishlarning koeffitsiyenti qiymati zaboy ekskavatorlarning soniga bog’liq va quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi (к_по qiymatlari bir yo’lli ag’darma va zaboy ekskavatorlari uchun keltirilgan).

Zaboy ekskavatorlar i soni	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Ks	0.20	0.15	0.13	0.12	0.115	0.112	0.109	0.107	0.105
Ко	0.44	0.41	0.32	0.28	0.24	0.22	0.24	0.25	0.26
к п.с	0.28	0.22	0.18	0.15	0.14	0.13	0.12	0.115	0.11

Yuk aylanmasidagi zaboy ekskavatorlari soni karyer maydonida belgilangan ishlar hajmini bajarishga ko’ra ularning ishchi zonada joylashuvi bilan aniqlanadi. Yaqinlashtirib hisoblanganda zaboy ekskavatorlarining soni quyidagi formula bilan aniqlanadi:

N„ = П_г /П_ (8.28)
Bunda, П - yuk aylanmasining almashinuvli unumdorligi, м^ъ;
Bu holatda П_{з см} ni aniqlash uchun к_пз«0.11 ^ 0.12 ko’rinishida qabul qilinadi.
Taxminiy ishchi ag’darma ekskavatorlarining sonini quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:

• 
  Zaboy va ag’darma ekskavatorining bir xil cho’mich sig’imida:
  

N₃o о = 0.12N₃ з + 0,2 (8.29)

• 
  Ag’darma ekskavatorining zaboy ekskavatoriga qaraganda cho’mich hajmi oshirilganda:
  

N₃._a = 0.65N₃.3 + 0,2 (8.30)
Ag’darma ekskavatorlarining soni zaboy ekskavatorlari soniga bog’liq bo’ladi va quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi:

Nэ.з	1	2	3	4	5	6	7	8	9
N3.a	1	2	2	3	4	4	5	6	7

Л_зз > 3 bo’lganda lokomotivtarkiblarning soni taxminan quyidagi formula bilan aniqlanadi:
N_c = 1.9N₃₃ + 0.3L_r-1.3 (8.31)
Bunda, L - kon massasini tashish masofasi, km.
Ishchi lokomotivtarkiblarning aniqroq sonini quyidagi formula bilan aniqlanadi:
N₃.₃
Nc = £ П,с / Леем (8.32)
i=1
Ishchi burg’ulash stanoklarining soni quyidagi formula bilan aniqlanadi:
N₆.с = Л_г / Л_бсс (8.33)
Bunda, Л_бс- burg’ulash stanogining burg’ulangan kon massasi bo’yicha almashinuv unumdorligi, м^ъ.
Burg’ulash mashinalar, ekskavatorlar va lokomotivtarkiblarning inventar parki zaxira normativlarini inobatga olgan holda aniqlanadi.
Yordamchi ishlar uchun uskunalar asosiy mashinalar parametrlari va ularning ishlari tashkil qilinishiga ko’ra tanlanadi.
Avtomobil transportidan foydalangan holdagi texnologik majmualarda kon massasi mexanik kuraklar yoki yuklagichlar bilan avtosamosvallarga yuklanadi va qabul qilish punktlariga tashiladi. Qoplovchi tog’ jinsi tashqi ag’darmalarga tushadi, foydali qazilma esa - texnologik majmualarga. Ag’darma hosil qilish jarayoni buldozerlardan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Avtomobil transportidan foydalanish qoidaga ko’ra uncha katta bo’lmagan va foydalanish vaqtiga ko’ra o’rtacha unumdorlikka ega karyerlarda va tashish masofasi yuk ko’tarish qobiliyati 10-18, 27-40 va 75-120t bo’lgan
330
avtosamosvallarda mos ravishda 1-3, 3-5 va 5-7km bo’lganda amalga oshiriladi, shuningdek selektiv qazib olishda, noto’g’ri konfigurastiyaga ega konlarni qazib olishda va chegaralangan o’lchamlarda, maydonning murakkab topografiyasida ham qo’llamladi. Nisbatan katta unumdorlikka ega avtosamosvallarning paydo bo’lishi bilan (yuk ko’tarish qobiliyati 75-180t) ular katta karyerlarda ham qo’llanilmoqda. Avtotransportli karyerlarda oxiri berk va oxiri ochiq ishlar frontidan foydalanish mumkin. Qiya qazilmalar holatida doimiy s’ezdlar karyerning ishchi bo’lmagan bortida joylashtiriladi. Avtosamosvallarning harakati oqimli yoki mayatniksimon bo’lishi mumkin. Tik qiya qazilmalarni qazib olishda ishchi pog’onalarda vaqtinchalik yoki siljuvchi s’ezdlardan foydalaniladi. Kon massasini qazib olish tor zaxodkalar bilan ishlar fronti bo’ylab, yoki keng panellar bilan ko’ndalang zaxodkalar bilan qazib olinishi mumkin.
Yuk aylanmasi uskunalar majmuasini hosil qilishda birinchi o’rinda ekskavator cho’mich hajmining E avtosamosval kuzovi sig’imiga V_a nisbati inobatga olinadi.Qoyasimon tog’ jinslarini yuklashda bu nisbat V_a :E > 2holatini qanoatlantirishi kerak. Amaliyotda bu ko’rsatkich 2-10 oralig’ida o’zgaradi. Hisoblashlar ko’rsatadiki, uncha katta bo’lmagan tashish masofalarida (1-2km) uning ko’rsatkichi 4-6 ni tashkil qiladi, tashish masofasini 5 va 7-8km gacha oshirganda bu ko’rsatkich 6-10 va 8-10 ni tashkil qiladi. Bu qiymatlarning minimal ko’rsatkichi nisbatan kuchli karyer uskunalariga mos keladi, bu esa yuklash vaqtidagi turib qolishlarni kamaytirish talabini ko’rsatadi (jadv. 8.6).
Avtosamosvalning yuk ko’tarish qobiliyati (t) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
4a =7^Va ^{/ k}p ⁽⁸.³⁴⁾
Bunda, у - kon massasining zichligi, т / м³;
k_p - avtosamosval kuzovida kon massasining maydalanish koeffitsiyenti.

Ekskavator cho’michining sig’imi, м	Tashlsh masofasida Va: Е rastionlar nlsbatl				Ekskavator cho’michining sig’imi, м	Tashish masofasida V: Е rastionlar nisbati
	1-2	3-4	5-6	7-8		1-2	3-4	5-6	7-8
3.2	5.5	6.4	8.0	10.0	10	4.7	5.7	7.3	9.3
4	5.5	6.4	8.0	10.0	12.5	4.3	5.3	6.8	8.7
5	5.2	6.2	7.6	9.6	16	4.3	5.3	6.8	8.7
6.3	5.2	6.2	7.7	9.6	20	4.0	5.0	6.5	8.0
8	4.7	5.7	7.3	9.3	25	4.0	5.0	6.5	8.0

Avtosamosvallaming yuk ko’tarish qobiliyati bo’yicha ulaming turi tanlanadi.

Uskunalar majmuasining sonlar qiymati asosiy jarayonlar mashinalari unumdorligi va yuk aylanmasidagi ishlar hajmiga ko’ra hisoblanadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, yopiq stikl bo’yicha ishlashda (bir almashinuvda avtosamosvallarning ekskavatorga briktirib qo’yilishi) ekskavatorlar va ekskavatorlarning katta turib qolishlari amalga oshadi, bu esa asosiy texnologik jarayonlarning kutilmagan cho’zilishi bilan asoslanadi (avtosamosvallarning zaboylarda yuklanishi, yuk bilan harakatlanish, ag’darmalarda bo’shatish, avtosamosvallarning yuksiz harakatlanishi). Uskunalarning unumdorligi turli faktorlarni inobatga oluvchi quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:
• Ekskavatorning almashinuv unumdorligi (m3)
3600Е / \ ,₀in
П = kk (Т -1 Ik (8.35)
э.см ^ э э.о у см р.о J г.э V /
• Avtosamosvallarning almashinuv unumdorligi (t)