Moliyaviy va boshqaruv hisobi

15.2. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida

Korxonaning aksil markazlashuv sharoitlarida, bozor narxlari ob’ektiv xarakterda bo’lgan sharoitda, transfert narx javobgarlik markazlarini xarid qiluvchi va sotuvchi, menejerlarning o’zaro munosabatlari va malakalariga bog’liq bo’lmaydi, bunda bizning fikrimizcha, birinchi usulni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ushbu usulning zaif tomonini ham ta’kidlash joizdir, ya’ni uning joriy etilishi uchun bozor rivojlangan va tsivilizatsiyalashgan bo’lishi lozim, bundan tashqari korxona javobgarlik markazlari (segment) ishlab chiqaradigan, mahsulotlar, xizmatlarga bozor narxlarining darajasi to’g’risida axborot yig’ish bo’yicha qo’shimcha xarajatlar qilishi lozim.
“Tannarx plyus” degan ikkinchi usulda amaliyot ko’rsatishicha, kutilayotgan foyda miqdorida ustiga foiz qo’yishdan foydalaniladi. Misol uchun agarda bitta bo’linma “Mahsulot (ishlar, xizmatlar) to’liq tannarxining 110 %” ning hisob- kitobidan kelib chiqsa, boshqa segment esa segmentni uzatuvchi mahsulot birligiga
“o’zgaruvchan tannarxni 150 %” hisob-kitobidan kelib chiqishi mumkin.
Uchinchi usul bo’yicha transfert narx hosil qilishda shartnomaviy narxni aniqlash formulasidan foydalaniladi:
TB=MO’t+UMD,
Bu erda,
TB – transfert bahosi;
MO’t – mahsulotning ishlab chiqarish (o’zgaruvchan) tannarx;
UMD – umumiy marjinal daromad, tashqi sotishlarni rad etish natijasida sotuvchi bo’linmalardagi sarflanadigani (utrachenniy).
Professor Vaxrushina M.A.ning fikrlashicha “segmentlar – javobgarlik markazalarining “eng rivojlangan” turlari, aynan investitsiyalar markazidir. Bu segmentlar xususiy aktivlariga ega bo’lib, ular majburiyatlarga qiyoslanadi, ularga daromadlar va xarajatlar asoslangan holda kiritilishi mumkin”¹.

14. 
    sonli MHXSga ko’ra, segmentar hisobot birlamchi aks ettirish sifatida quyidagi holatlarni nazarda tutishi lozim²:
    

• 
  Tashqi mijozlardan olingan daromadlar;
  
• 
  Boshqa segmentlar bilan bo’lgan muomalalardan daromadlar;
  
• 
  Segmentning moliyaviy natijasi;
  
• 
  Aktivlarning balans summasi;
  
• 
  Segmentning majburiyatlari;
  
• 
  Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlari;
  

¹ Vaxrushina M.A. Buxgalterskiy upravlencheskiy uchet: uchebnik dlya vuzov. M.: ZAO “Finstatinform”, 2000.-s.374.


² Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti. M.: Askeri – ASSA, 1998, 1999.-s.330-336.

• 
  Amortizatsiya xarajatlari;
  
• 
  Boshqa pulsiz xarajatlar;
  
• 
  Assotsiatsiyalashgan kompaniyalar yoki qo’shma korxonalarda ishtirok etishdan olingan sof foyda yoki zararlar va investitsiyalar hissasi;
  
• 
  Daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni solishtirish.
  

Segment daromadlari – bu tushum (daromadlar), korxona segmentiga yoki umumiy tushum qismiga bevosita kiritilishi mumkin, u esa asoslangan holda mazkur segmentga kiritilishi mumkin. Segment daromadlariga quyidagilar tegishli emas:

• 
  Moliyaviy quyilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hollar bundan mustasno);
  
• 
  Favquloddagi tushumlardan daromadlar (fors-major majburiyatlar).
  

Segment xarajatlari – bu xarajatlar segmentga bevosita kiritilishi mumkin yoki ular korxona umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon bo’lishi mumkin, ular esa asoslangan holda mazkur segmentga kiritilishi mumkin. Segment xarajatlariga quyidagilar tegishli emas:

5. 
   jadval
   

Sut mahsulotlari kombinatining moliyaviy natijalari to’g’risidagi hisobot va uning operatsiya segmentlari,