Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Xo’jalik muomalalarining balansga ta’siri

Har bir xqjalik yurituvchi sub’ektda qz faoliyatini amalga oshirish jarayonida kqplab xqjalik muomalalari sodir bqladi. Barcha xilma-xil xqjalik muomalalarining soni ikki mingga yaqin bqlishi mumkin. 1972 yili professor A.S. Sotivoldiev tomonidan qzbek tilida chop etilgan (Toshkent - 1972) “Kolxoz va sovxozlarda asosiy ishlab chiqarish-moliyaviy muomalalari bqyicha buxgalteriya balansidagi schyotlar korrespodentsiyasi”da 1401 xqjalik muomalalari keltirilgan. Agar hozirgi vaqtda hisobning yangi ob’ektlari (lizing, nomoddiy aktivlar, investitsiya, veksel va sh.k.) vujudga kelganini inobatga olsak, mavjud xqjalik muomalalari ikki mingdan ham kqp bqlishi mumkin.
Bu xqjalik muomalalarining har biri sodir bqlganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini qzgartirib yuboradi. Lekin bu xqjalik muomalalari balansga faqat tqrt yql bilan ta’sir etadi.
Shunday xqjalik muomalalari borki, ular balansning faqat aktivigat ta’sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi kqpayib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi qzgarmaydi. Buni birinchi tip qzgarish deymiz.

1. 
   Shunday xqjalik muomalalari sodir bqladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi kqpayb, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi qzgarmaydi. Buni ikkinchi tip qzgarish deymiz.
   
2. 
   Shunday xqjalik muomalalari sodir bqladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi kqpayib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi qzgarmaydi.
   
3. 
   Shunday xqjalik muomalalari sodir bqladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kqpaytirib yuboradi.
   
4. 
   Va nihoyat, shunday xqjalik muomalalari sodir bqladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. Buni tqrtinchi tur qzgarish deymiz.
   

Balansga ta’sir qiladigan bunday qzgarishlarni misollarda keltiramiz.
Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Xqjalik faoliyatini amalga oshirishda xqjalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir bqlayotgan operatsiyalar ta’sirida uzluksiz qzgarib turadi.
Bu qzgarishlar balansga albatta ta’sir etadi.
Faraz qilaylik, hisobot davrining boshiga korxona balansi quyidagicha bqlgan:
BALANS