Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Balansdan tashqari schyotlar-Buxgalteriya hisobida qqllaniladigan schyotlar balansda har xil tarzda aks ettiriladi. Qoldiqqa ega bqlgan schyotlarning balans jadvaliga uning moddalari sifatida aks ettirilib, ularning summalari balans yakuniga kiritiladida, ba’zi bir schyotlar esa, garchi ularda qoldiq bqlsa ham, uning (balansning) yakuni tegida, balansdan tashqaridagi moddalar sifatida kqrsatiladi va ularning summalari balans yakuniga qqshilmaydi. Bunday tartib u yoki bu schyotlarda hisobga olinadigan mablag’larning kimga tegishliligiga bog’liq. Balansda faqat ushbu korxonaga tegishli bqlgan, ya’ni uning tqla ixtiyorida bqlgan va korxona rahbariyati ixtiyori bilan foydalanish mumkin bqlgan mablag’larni aks ettiriladi. Ushbu korxonaniki bqlmagan, lekin uning cheklangan foydalanishda yoki ixtiyorida bqlgan mablag’lar, balans yakunining tashqarisida kqrsatilishi kerak.

2. Buxgalteriya hisobi schyotlarida ikkiyoqlama yozuv

Ikkiyoqlama yozuv-ikki o’zaro bog’liq bqlgan xqjalik hodisalarini aks ettiruvchi sifatida manbiqiy toifa (kategoriya)dir. Ular xqjalik muomalalarining o’z mohiyatidan kelib chiqadi va shuning uchun u barcha mamlakatlar amaliyotida mavjuddir.
Ikkiyoqlama yozuv har bir xqjalik muomalasining qzaro bog’liq bqlgan schyotlarda qayd etish yqli bilan amalga oshiriladi. Bu bilan muomalalar ta’sir etadigan hisob ob’ektlari qrtasida qzaro aloqa qrnatiladi va bu qz navbatida, korxona xqjalik faoliyati ustidan nazorat qilish va sodir bqlayotgan jarayonlarni qrganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xqjalik muomalalarini ikki marta aks ettirish (ikkiyoqlama yozuv) xqjalik mablag’larining davr aylanish jarayonida qiymat shakllarini almashinishining iqtisodiy tabiati bilan bog’liqdir. Bu jarayonda har bir muomala qiymatning bir shaklidan boshqa shakliga olib keladi. Qiymatning boshlang’ich va oxirgi shakli ta’minot, ishlab chiqarish muomalalarida har doim har xil bqladi. Masalan, ta’minot muomalalarida qiymatning dastlabki puldagi shakli ishlab chiqarish zahiralari shakli bilan almashinadi; ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish zahiralari qz shakllarini mahsulotlar shakliga qzgartiradi; sotish uchun tayinlangan xizmatlarni sotish muomalalarida, ular qz shakllarini yana pul shakliga almashadi. Qiymat shaklining bunday almashinishi har bir jarayonning boshqa muomalalariga ham xosdir. Shundan kelib chiqib, mazkur muomalada qatnashuvchi qiymatning har bir shaklini, ya’ni muomalaning boshlanishidagi kqrinishida shaklini ham, uning oxirida namoyon bqlgan shaklida ham hisobga olish zaruriyati yuzaga keladi.
Xqjalik muomalalarning ikki marta aks ettirilishining (ikkiyoqlama yozuvning) zaruriyligi balans qzgarishlar turlarini kqrib chiqish paytida aniqlab olingan edi. Har bir xqjalik muomalasi ikki iqtisodiy hodisaga olib keladi va albatta balansning ikki moddasiga ta’sir etadi. Shuning uchun, muomalalarni ikkiyoqlamali yozuv usuli bilan aks ettirilayotganda, yuzaga keltirilayotgan ikki hodisa qayd etiladi, ya’ni balansning ikki moddasiga ta’sir etadigan ikki schyotga yoziladi. Shu bilan bir vaqtda bunda shu schyotlar qrtasida yuzaga keladigan qzaro aloqa belgilanadi. Bu bilan sodir bqlayotgan muomalalar ustidan nazorat qilish osonlashtiriladi.
Shunday qilib, ikkiyoqlamali yozuv xqjalik muomalalari bilan yuzaga keltiriladigan ikki hodisalarni ikki schyotda qzaro bog’liq holda bir xil summada (debetda va kreditda) kqrsatish imkonini beradigan muomalalarni aks ettirish usulidan iboratdir.
Masalan, hisob-kitob schyotidan korxona kassasiga 1500 sqm olindi, deb faraz qilaylik. Bu muomala natijasida mablag’larning ikki turiga - kassadagi naqd pullar va bankdagi hisob-kitob schyotidagi pul mablag’lariga ta’sir etildi. Kassadagi pullar 1500 sqmga kqpaydi va, aksincha, hisob-kitob schyotidagi pullar shu summaga kamaydi. Bu mazkur muomalaning ikki hodisasidir.
Bu muomalani buxgalteriya schyotlarida aks ettirayotganda, uning summasini, birinchidan, «Kassa» schyotining debetiga yozish kerak, chunki bu schyot aktivdir va
kqpayish aktiv schyotlarning debetida aks ettiriladi, ikkinchidan, «Hisob-kitob schyoti» schyotining kreditiga yoziladi, chunki bu schyot ham aktivdir va aktiv schyotlarning kamayishi kreditga yoziladi.
Bu muomalaning schyotlarda yozilishi quyidagicha bqladi:
t «Kassa» schyoti - 1500
t «Hisob kitob» schyoti - 1500
Xqjalik muomalasi va uning summasini aks ettiradigan debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlarni belgilash (kqrsatish) buxgalteriya yozuvi yoki qtkazma (provodka)si deb ataladi.
Yuqorida kqrib chiqilgan muomala schyotlarda quyidagicha aks ettiriladi: