Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Aktiv schyotning ta’rifi

D-t K-t		D-t	K-t	D-t	K-t
Sb +	-	Sb +	-	Sb +	-
Ay.	Ay.	Ay.	Ay.	Ay.	Ay.
So		So		So

Sb - boshlang’ich saldo Ay. - davrdagi aylanma So - oxirgi qoldiq
So = Sb + Ay.d - Ay.k Ay. d - debetlik aylanma Ay.k - kreditli aylanma

Passiv schetning ta’rifi

D-t 70 K-t D-t 68 K-t D-t 69 K-t

-	Sb
	+
Ay	Ay
	So

-	Sb
	+
Ay	Ay
	So

-	Sb
	+
Ay	Ay
	So

So= Sb +Ay.k - Ay.d

Mablag’lar va ularning manbalari qoldiqlarining qzgarishlarini schyotlarda aks ettirilishinini (tarxiy shaklda) misollarda kqrib chiqamiz.

1. 
   - misol. «Kassa» moddasi korxonaning naqd pullarini aks ettiradi. Faraz qilaylik kassada 200 sqm bor. Xqjalik mablag’lari balansning aktivida kqrsatilganligi bois, schyotlarda ularning qoldiqlarini debetga yozish tartibi qabul qilingan. Demak, 200 sqm qoldiqni «Kassa» schyotining debetigi yozish kerak.
   

Faraz qilaylik, korxonada shunday muomalalar sodir bqlganki, ularning natijasida kassaga birinchi jarayon bqyicha 500 sqm, uchinchi muomala bqyicha 3000 sqm kelib tushgan; kassada ikkinchi muomala bqyicha 600 sqm, va tqrtinchi jarayon yuzasidan 2800 sqm chiqib ketgan (sarflangan). Pullarning kelib tushishi (kqpayishi)ni «Kassa» schyotining debetiga, ularning chiqib ketishi (kamayishi)ni uning qarama-qarshi tomoniga - kreditiga yozish kerak. Bu, kassadagi mablag’lar
harakatining yakunlarini hisoblab chiqishda naqd pullarni kelib tushishini qoldiqqa qqshish, chiqib ketishini esa ayrish uchun kerak.
Shunday qilib, 500 va 3000 sqm «Kassa» schyotining debetiga, 600 va 2800 sqm uning kreditiga yoziladi.
Naqd pullar harakatini debeti va krediti bqyicha aylanmalar summasi hisoblab chiqarilgandan keyin qoldiqni aniqlaymiz. U 300 sqmga teng bqladi (200+3500- 3400).
Tqrtta muomala yozilgandan keyin «Kassa» schyoti quyidagi kqrinishga ega bqladi:
D-t K-t

Kassadagi naqd pullarning Boshlang’ich qoldig’i	200	Kassadan naqd pul sarflandi 600 Kassadan naqd pul sarflandi 2800
1) Kassaga naqd pul kelib tushdi 3) Kassaga naqd pul kelib tushdi	500 3000
Kelib tushgan - jami (aylanma) Kassadagi naqd pulning oxirgi qoldig’i	3500 300	Jami sarflangan (aylanma)	3400

Bu schyotdagi oxirgi qoldiq faqat debetida bqlishi mumkin, chunki mavjud bqlgan naqd puldan ortiqcha sarflash mumkin emas.

2. 
   - misol «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» moddasi korxona mablag’lari manbaini aks ettiradi. Balansda unga yozilgan summa - korxonaning mol etkazib beruvchilarga bqlgan qarzi miqdorini kqrsatadi. Bu modda bqyicha qoldiq 10000 sqmga teng deylik.
   

«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» moddasining qzgarishini anglatuvchi muomalalar korxonaning qarzining oshishini kamayishini kqrsatishi mumkin. Faraz qilaylik, uchta muomalalar sodir bqlgan: birinchisi - korxona mol etkazib beruvchilarga bqlgan qarzining 15000 sqmga uzgan, ikkinchisi - korxonaning mol etkazib beruvchilariga qarzi 20000 sqmga oshgan, uchinchisi - mol etkazib beruvchilarga bqlgan korxona qarzni 35000 sqmga uzgan.
Mol etkazib beruvchilarga doir muomalalarni hisobga olish uchun 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» schyoti yuritiladi. Bu schyot mablag’lar manbaini aks ettiradi, shuning uchun undagi yozuvlar, mablag’lar turlarini hisobga oladigan «Kassa» schyotiga qaraganda boshqa aks ettiriladi. Unda qoldiq, mablag’lar manbaining kreditiga yoziladi. Mazkur schyotda kqpayishni anglatuvchi muomalalar - kreditida, kamayishni anglatuvchi muomalalar - debetida aks ettiriladi. Demak, 15000 va 35000 sqm shu schyotning debetiga, 20000 sqmni esa kreditga yozish kerak.
Boshlang’ich qoldiq va muomalalar yozilgandan keyin, debet va kredit bqyicha aylanmalar yakunini hisoblab chiqamiz va yangi qoldiq (saldo)ni topamiz. U quyidagicha bqladi:
(40000+20000-50000=10000).
«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schyotlar» schyoti unga muomalalar yozilganidan keyin, quyidagi kqrinishga ega bqladi: