Moliyaviy va boshqaruv hisobi

«Aktiv» atamasi lotincha - faoliyatli, amal qilish, mavjud bqlish degan sqzlardan kelib chiqqan. Shundan kelib chiqib, aktiv deganda mablag’lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini kqrsatuvchi mablag’lar guruhlanishini tushunish kerak.
Aktivlar – bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bqlgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan, va ulardan foydalanish kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir.
Aktivlar uch xil xususiyatga ega bqlishi kerak:

1. 
   kelajakdagi iqtisodiy nafni qzida mujassamlanishi, bevosita yoki bilvosita pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentilarini kqpaytirish imkoniyati;
   
2. 
   bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobiliyatini mujassamlash;
   

v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bqlishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha - faolsiz, xolis (betaraf) turmoq, tushuntirish kabi sqzlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qqllanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bqlgan munosabatda qzboshimchalik (bemalollik)dan qzini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbaalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bqlib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini qanday maqsadlarga mqljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bqldi.
Manbaalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Sub’ektning majburiyatlari – bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni natijasi yoki kelajakda qzida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi.
Majburiyatlarni uch xil xususiyatga ega bqlishi kerak:

1. 
   aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat kqrsatish yqli bilan tqlashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni qzida majassamlashtirishi;
   
2. 
   sub’ekt uchun majburiyatni bajarilishi majburiyligi va qariyib muqarrarligi;
   

v) oldingi bitim yoki oldingi voqealar natijasi bqlishi.
Uning aktivida ham passivida ham balans moddalari ikki bqlib kqrsatiladi: Aktivda: I bqlim. Uzoq muddatli aktivlar, asosiy vositalar.
II bqlim. Aylanma aktivlar.
Passivda: I bqlim. Qz mablag’lari.
II bqlim. Majburiyatlar.
Balans kqrsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy kqrsatkichlarni aniqlab olish mumkin.
Aktivlar aylanma mablag’ bilan qz kapitali yig’indisiga teng.
Xqjalik yurituvchi sub’ektning qz mablag’lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng.
Aktiv va passivning har bir unsuri (elementi) mablag’lar turi yoki ularning manbai balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot», «Hisob- kitob schyoti» va boshqalar; passivda - «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)», «Bank kreditlari», «Mol etkazib beruvchilardan qarzlar» va boshqa moddalar.
Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu talab aktivda ham, passivda ham mablag’larning bir xil hajmda, faqat har xil guruhlanishda kqrsatiladi: aktivda - turlari bqyicha, passivda - manbalari bqyicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» sqzi tenglik, barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham, balans aktivi va passivi «balans» sqzi bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xqjalik mablag’larini u yoki boshqa sanalarga tavsiflab, uning qtgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini kqrsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag’larining turlari va ularning manbalari haqidagi muhim axborotga ega bqlgan xqjalik yuritish sub’ektlari ishining yakunlari tqg’risidagi hisobotdir desak bqladi.

2.