Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Balans tuzilishi va uning tarkibi

Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi.
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat vositalarining qiymatini kqrsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi
«Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini kqrsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.
«Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «g’rdamchi materiallar», «g’qilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zahiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil tsexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha etkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mqljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob scheti» moddalarida muayyan daqiqada korxona ixtiyoridagi pul mablag’lari summasini kqrsatiladi. «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bqnaklar» va «Boshqa debitorlar bilan» va hokazo moddalarda esa boshqa korxonalarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun («Xaridorlar») va boshqa operatsiyalar bqyicha («Boshqa debitorlar») qarzidir.
Kqrinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bqlib, ularning mazmuni kqp tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlinishiga qarab aniqlab olish har doim oson bqlavermaydi. Passivdagi har bir moddaning mazmunini aniq kqz oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda kqrsatilgan mablag’larning korxona mablag’larning manbaini aks ettiradi.
Passivning birinchi moddasi «Ustav kapitali (fondi)»dir. Uning summasi korxonaning yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda korxonaning qz mablag’larini umumiy summasi kqrsatiladi va bu manbaadan berilgan mablag’larning qzi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan bqladi.
«Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida (kredit saldosi) korxonaning faoliyat kqrsatishining boshidan boshlab hisobot davrigacha bqlgan vaqt ichida jamg’arilgan (kapitallashtirilgan) foyda summasi aks ettiradi.
«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bqlgan qarzi aks ettiriladi. Bu moddada kqrsatilgan summa korxona tomonidan olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bqlgan (korxona tomonidan bankdan olingan) pul mablag’larining miqdorini kqrsatadi deb qylash notqg’ri bqladi, chunki bank tomonidan kredit kqrinishida beriladigan pul mablag’lari odatda korxonaning hisob-
kitob schyotiga yozib qqyiladi yoki mol etkazib beruvchilardan bqlgan qarzni uzish uchun qtkaziladi. Demak, bu mablag’ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi.
«Kreditorlar» moddasining «Mol etkazib beruvchilar va muddatchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol etkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bqlgan qarzini kqrsatadi.
«Mehnatga haq tqlash bqyicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun tqlanishi kerak bqlgan ish haqi summasi qancha ekanligini kqrsatadi.
«Byudjetga tqlovlar bqyicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni tqlash bqyicha majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya organlariga bqlgan qarzning miqdorini aks ettiradi. Tqlanishi lozim bqlgan summa aniqlanganidan keyin, korxona qz balansining passivida shu modda bqyicha uning summasini kqrsatadi.
Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasnilanadi:

1. 
   Tuzish vaqtiga qarab:
   

1. 
   kirish balansi;
   
2. 
   joriy (davriy) balans;
   

v) tugatish balansi;
g) ajralish balansi;
d) qqshilish balansi;
j) sanatsiya balansi.

2. 
   Tuzish manbalariga qarab:
   

1. 
   inventar balanslari. Faqat inventar (rqyxati) vositalari asosida tuziladi; ular qisqartirlgan varianti bqlib hisoblanadi. Banday balanslar mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xqjalik qz shaklini qzgartirganda (davlat korxonalari aktsioner jamiyatlariga aylantirilganda) talab qilinadi.
   
2. 
   daftar balansi – inventarizatsiya qtkazish yqli bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
   

v) bosh (generalniy) balans - hisob va invetarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi.

3. 
   Axborot hajmi bqyicha:
   

1. 
   yakka balans – faqat bir korxona axborotini aks ettiradi;
   
2. 
   yig’ma balans – barcha korxonalar mablag’larini umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanik qqshish yqli bilan tuziladi;
   

v) konsolidallashgan balans.

4. 
   Faoliyat xarakteri bqyicha:
   

1. 
   asosiy balans – korxonaning asosiy faoliyat turi va ustaviga tqg’ri keladigan balans;
   
2. 
   asosiy bqlmagan balans – korxonaning boshqa faoliyat turlari (yordamchi xqjaliklari, transport, turar joy-kommunal xqjalik va sh.k.) bqyicha tuziladigan balans.
   

5. 
   Mulk shakli bqyicha:
   

1. 
   davlat korxonalari balansi;
   
2. 
   aktsioner jamiyatlari balansi;
   

v) munitsipal (shahar boshqarmasiga qarashli) balansi;
g) qqshma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar balansi.

6. 
   Aks ettirish ob’ekti bqyicha:
   

1. 
   yuridik shaxs bqlgan korxonaning mustaqil balansi;
   
2. 
   alohida balans (filiallar, tsexlar, bqlinmalar balansi).
   

7. 
   Tozalanish usuli bqyicha:
   

1. 
   brutto-balansi – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni qz ichiga oluvchi balans;
   
2. 
   netto-balans – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans;
   

Bizning respubikamizda netto-balansi qqllaniladi.

2.