Moliyaviy tahlilning rivojlanish tarixi va fan sifatida shakllanishi

O‘rtacha miqdorlar.
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning hodisa va jarayonlarni o‘rganish,
baholash va tahlil etishdagi ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir
qatorda, ularning qator kamchiliklari ham mavjud. Ya’ni ular
30
o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga umumlashtirib ta’rif bera
olmaydi. Bu vazifani o‘rtacha miqdorlar bajaradi.
O‘rtacha miqdorlardan rejalashtirish, boshqarish, ilmiy-tadqiqot
ishlarida keng qo‘llaniladi.
O‘rtacha miqdorlar deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni
o‘zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi,
ta’riflovchi miqdorlarga aytiladi.
Moliyaviy tahlil jarayonida o‘rtacha miqdorlarning qator turlaridan
foydalaniladi: o‘rtacha arifmetik miqdorlar; o‘rtacha garmonik
miqdorlar; o‘rtacha geometrik miqdorlar; o‘rtacha xronologik miqdorlar;
o‘rtacha kvadratik miqdorlar.
O‘rtacha miqdorlarning sodda va amaliyotda keng qo‘llaniladigan
turi bu o‘rtacha arifmetik miqdordir. O‘rtacha arifmetik miqdor o‘z
navbatida oddiy va tortilgan ko‘rinishga bo‘linadi.
Balans usuli.
Balans usuli – o‘zaro bog‘langan va tenglashtirilgan ikki guruh
iqtisodiy ko‘rsatkichlar tengliklarini aks ettirish usulidir. Bu metod
buxgalteriya hisobi va rejalashtirish amaliyotida eng ko‘p
qo‘llaniladigan metod hisoblanadi.
Balans usuli korxonani aktivlar, kapital va majburiyatlar balansi,
debitorlik va kreditorlik majburiyatlari balansi, valyuta balansi, byudjet
balansi, resurs balansi tahlilida keng qo‘llaniladi.
Indeks usuli.
Indeks so‘zi lotincha “Index” atamasidan olingan bo‘lib belgi,
ko‘rsatkich degan ma’noni bildiradi. Har qanday ko‘rsatkich ham indeks
ma’nosida bir xilda ishlatilmaydi. Tahlilda, statistikada indeks deganda
– bevosita qo‘shib bo‘lmaydigan bo‘laklardan tashkil topgan ikki
to‘plamni taqqoslash tushuniladi.
Tahlilda shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo‘lmagan
sharoitda umumlashtirib baho berish zaruriyati tug‘iladi. Bu kabi
muammolarni yechish uchun tahlilda mahsulot hajmi indeksi, baho,
tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa indekslar hisoblanadi.