45 Bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydani hisoblash maqsadida, tadbirkorlik sub’ekti uning maydalashtiruvchi optsionlari va varrantlarining bajarilishini nazarda tutishi lozim. Ushbu instrumentlardan olinishi kutilgan tushumlar oddiy aktsiyalarni davr mobaynida oddiy aktsiyalarning o’rtacha bozor narxidagi emissiyasidan olingan deb hisoblanishi lozim. Emissiya qilingan oddiy aktsiyalar miqdori bilan davr mobaynida oddiy aktsiyalarning o’rtacha bozor narxida emissiya qilinishi mumkin bo’lgan oddiy aktsiyalar miqdori o’rtasidagi farq oddiy aktsiyalarning bepul emissiyasi sifatida inobatga olinishi lozim. 46 Optsionlar va varrantlar maydalashtiruvchi bo’ladi, qachonki ular davr mobaynida oddiy aktsiyalarning o’rtacha bozor narxidan past narxda oddiy aktsiyalarning emissiyasiga olib kelsa. Maydalashtirishning summasi davr mobaynida oddiy aktsiyalarning o’rtacha bozor narxidan emissiya narxi chegirilganiga teng bo’ladi. Shu tufayli, bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydani hisoblashda, potentsial oddiy aktsiyalar quyidagilarning ikkalasini ham qamrab oladi deb inobatga olinadi: (a) oddiy aktsiyalarning ma’lum miqdorini davr davomidagi ularning o’rtacha bozor narxida emissiya qilish bo’yicha shartnoma. Bunday oddiy aktsiyalar haqqoniy narxlangan hamda ular na maydalashtiruvchi va na yiriklashtiruvchi deb faraz
MOLIYAVIY HISOBOT AUDITI” FANIDAN MUSTAQIL TA`LIM MASHG’ULOTLAR MAVZULARI 201
qilinadi. Ular bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydani hisoblashda inobatga olinmaydi. (b) Qolgan oddiy aktsiyalarni bepul emissiya qilish bo’yicha shartnoma. Bunday oddiy aktsiyalar tushumlar hosil qilmaydi va muomaladagi oddiy aktsiyalarga tegishli foyda yoki zararga nisbatan ta’sirga ega emas. Shu tufayli, bunday aktsiyalar maydalashtiruvchi bo’lib, ular bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydani foydani hisoblashda muomaladagi oddiy aktsiyalar miqdoriga qo’shiladi. 47 Optsionlar va varrantlar maydalashtiruvchi ta’sirga ega bo’ladi, faqatgina qachonki davr mobaynidagi oddiy aktsiyalarning o’rtacha bozor narxi optsion va varrantlarning bajariladigan narxidan oshsa (ya’ni ular “pulda” bo’lsa). Oldin e’lon qilingan bir aktsiyaga foydada oddiy aktsiyalar narxlaridagi o’zgarishlarni aks ettirish uchun retrospektiv tarzda tuzatish kiritilmaydi. 47A MHXS 2 “Aktsiyalarga asoslangan to’lov” qo’llaniladigan aktsiya optsionlari va boshqa aktsiyaga asoslangan to’lov kelishuvlari uchun, 46-bandda qayd qilingan emissiya narxi va 47-bandda qayd qilingan bajarilish narxi aktsiya optsioni yoki boshqa aktsiyaga asoslangan to’lov kelishuvi asosida kelgusida tadbirkorlik sub’ektiga etkazib berilishi kutilayotgan har qanday tovarlar yoki xizmatlarning (MHXS 2 ga muvofiq baholangan) haqqoniy qiymatini o’z ichiga olishi lozim. 48 Xodimlarning shartlari qat’iy belgilangan yoki aniqlanadigan aktsiya optsionlari hamda huquqi kafolatlanmagan oddiy aktsiyalar, ularning huquqi kafolatlanishiga shartli ravishda bog’liq bo’lsa ham, bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydani hisoblashda optsionlar sifatida hisobga olinadi. Ular taqdim etilgan sanadan boshlab muomalada deb hisoblanadi. Faoliyat natijasiga asoslangan xodimlarning aktsiya optsionlari shartli ravishda chiqariladigan aktsiyalar sifatida hisobga olinadi, chunki ularning emissiyasi vaqt o’tishiga qo’shimcha tarzda belgilangan shartlarning qanoatlantirilishiga bog’liqdir. Konvertatsiyalanadigan instrumentlar 49 Konvertatsiyalanadigan instrumentlarning maydalashtirish ta’siri 33 va 36- bandlarga muvofiq bir aktsiyaga to’g’ri keladigan maydalashtirilgan foydada aks ettirilishi lozim. 50 Konvertatsiyalanadigan imtiyozli aktsiyalar yiriklashtiruvchidir, qachonki konvertatsiya paytida har bir oddiy aktsiya bo’yicha olinishi mumkin bo’lgan bunday aktsiyalarga joriy davrda e’lon qilingan yoki jamlangan dividend summasi bir aktsiyaga to’g’ri keladigan bazaviy foydadan oshsa. Shuningdek, konvertatsiyalanadigan qarz yiriklashtiruvchidir, qachonki konvertatsiya paytida olinishi mumkin bo’lgan har bir oddiy aktsiya bo’yicha foiz summasi (soliqlar va boshqa daromad yoki xarajatdagi o’zgarishlardan holi) bir aktsiyaga to’g’ri keladigan bazaviy foydadan oshsa. 51 Konvertatsiyalanadigan imtiyozli aktsiyalarning so’ndirilishi yoki tezlashtirilgan konvertatsiyasi oldin muomalada bo’lgan konvertatsiyalanadigan imtiyozli aktsiyalarning faqat ma’lum qismiga ta’sir etishi mumkin. Bunday holatlarda, qolgan muomaladagi konvertatsiyalanadigan imtiyozli aktsiyalar maydalashtiruvchiligini aniqlash maqsadida, 17- banddagi har qanday ortiqcha qiymatni qoplash so’ndirilgan yoki konvertatsiyalangan aktsiyalarga tegishli bo’ladi. So’ndirilgan yoki konvertatsiyalangan aktsiyalar so’ndirilmagan yoki konvertatsiyalanmagan aktsiyalardan alohida inobatga olinadi.
