Modulining

“PISA shok” – magʻrurlik chekindi
PISA dasturining eng muhim kashfiyotlaridan biri shuki, taʼlim tizimlari 
oʻzgarishi va yaxshilanishi mumkin. PISA maʼlumotlari ijtimoiy nochorlik va 
maktab bolalarining yomon natijalari oʻrtasida gʻayriixtiyoriy aloqa yoʻqligini 
isbotladi. Madomiki ayrim mamlakatlar oʻzlashtirishni koʻtarishga qaratilgan 
siyosatni olib borishi mumkin ekan, nega endi boshqa mamlakatlar bunday 
qilolmaydi?

---

Germaniyada PISA – 2000 tadqiqoti natijalari atrofida boʻlgan bahslar oʻta 
shiddatli kechdi. Oʻquvchilarning kutilgan natijalarni mutlaqo aks ettirmaydigan 
past natijalari bilan toʻqnash kelgan siyosatchilar “PISA - shok” holatini boshdan 
kechirishdi.
PISA – 2000 natijalari mamlakatning turli ijtimoiy-iqtisodiy statusga ega 
boʻlgan maktablarining taʼlim natijalarida sezilarli darajada nomuvofiqliklar 
borligini koʻrsatdi. Ushbu tadqiqotlar Finlyandiyadagi maktablarning yuqori 
barqarorlikka ega ekanini koʻrsatgani Germaniyada chuqur taassurot uygʻotdi. 
Nemis maktablari oʻrtasidagi farq 50 foizga yetgan bir paytda, Finlyandiyadagi 
turli maktablar oʻquvchilarining natijalaridagi farq 5 foizdan oshmas edi. 
Boshqacha aytganda, Germaniyada bolani aynan qaysi maktabga berish juda 
muhim edi.
Nemis maktab tizimi anʼanaviy tarzda bolalarni oʻn yoshida turli 
yoʻnalishlar boʻyicha ajratadi. Bunda ularning baʼzi birlari akademik taʼlim 
yoʻlidan ketadi va intellektual xodim boʻlib yetishadi, boshqalari esa kasbiy 
yoʻldan ketadi va oqibatda intellektual xodimlarga ishlaydi. PISA tadqiqoti bunday 
saralash 
jarayoni 
koʻp 
narsada 
mavjud 
ijtimoiy-sinfiy 
tuzilmani 
mustahkamlaganini koʻrsatadi.
2000-yillarning boshida Germaniya taʼlim sohasiga moʻljallangan federal 
xarajatlarni amalda ikki barobar oshirdi. Ammo bahs-munozaralar keng koʻlamli 
islohotlarga hayot bagʻishladi, bu islohotlarning baʼzilari butun tizimni sezilarli 
darajada oʻzgartirib yubordi. Bolalarni erta yoshidan tarbiyalash keng tus oldi, 
maktablar uchun milliy taʼlim standarti joriy qilindi va kam taʼminlangan 
oʻquvchilarga, immigrantlarning bolalariga koʻproq yordam koʻrsatila boshladi. 
Toʻqqiz yildan keyin PISA natijalari taʼlim sifatida ham, taʼlim imkoniyatlarining 
tengligida ham Germaniyada sezilarli yaxshilanish roʻy berganini namoyish etdi.
Germaniya nisbatan qisqa muddatda oʻz taʼlim tizimini yaxshilagan yagona 
mamlakat emas. Janubiy Koreyaning oʻrtacha koʻrsatkichlari 2000-yildayoq yuqori 
edi, ammo koreyaliklarni elitaning tor doirasi vakillarigina PISA tadqiqotida oʻqish 
savodxonligi boʻyicha yuqori darajaga erishayotgani xavotirga solardi. Oʻn yildan 
kamroq muddat ichida Janubiy Koreya yuqori koʻrsatkichlarga ega oʻquvchilar 
sonini ikki barobarga oshira oldi.
Polsha maktab tizimini tubdan qayta qurish har xil maktab oʻquvchilarining 
oʻzlashtirishidagi tafovutlarni qisqartirish, kuchsiz maktablar koʻrsatkichlarini 
oshirish va ularning umumiy samaradorligini ikki barobarga koʻtarish imkonini 
berdi. Portugaliya, xuddi Kolumbiya va Peru singari oʻzining tarqoq maktab 
tizimini mustahkamladi va umumiy oʻzlashtirishni yaxshilay oldi.

---

Mamlakatlarning PISA reytingidagi nisbiy oʻrni asosan ijtimoiy va madaniy 
omillarni aks ettiradi, deb taʼkidlaydiganlar ham taʼlimni yaxshilash mumkinligini 
tan olishga majbur boʻldi.
Estoniya va Finlyandiya Yevropadagi pedagoglar va siyosatchilar uchun 
mashhur sayohat yoʻnalishiga aylandi. Bu mamlakatlarda oʻquvchilar 6 yoshga 
toʻlgandan keyin maktabga boradi va boshqa mamlakatlarga qaraganda bir oʻquv 
yilida mashgʻulotlarga kam vaqt sarflaydi. Ammo oʻn besh yoshida bu oʻquvchilar 
oʻzlarining ijtimoiy-iqtisodiy statuslariga qaramay dunyodagi eng yuqori 
koʻrsatkichlardan biriga erishadilar. Va amalda bu mamlakatlar maktablar 
oʻrtasidagi oʻzlashtirishda hech qanday tafovutlarsiz aʼlo darajadagi taʼlim sifati va 
barcha maktablar taʼlim tizimidagi taʼlim imkoniyatlari tengligini rivojlantirishning 
uddasidan chiqmoqdalar.
PISA ilk raundlari davomida yuqori samaradorlikka ega va tez 
takomillashayotgan taʼlim tizimlarining koʻpchiligi Sharqiy Osiyoda ekani maʼlum 
boʻldi. Bu natijalar Gʻarbda hammaga rasm boʻlib qolgan, koʻpincha bu Osiyo 
mamlakatlaridagi muvaffaqiyatni oʻquvchilarga yuqori bosim oʻtkazishga va oʻquv 
materialini yuzaki, tushunmasdan yodlab olishga qaratilganiga yoʻyadigan fikrga 
qarshi chiqdi.
PISA reytingida gʻalabaga erishish uchun yod olish kamlik qiladi. 2012-
yilda muammolarni hal qilish boʻyicha ijodiy koʻnikmalarni baholash uchun PISA 
oʻzining dastlabki testlarini taqdim etdi. Koʻp kuzatuvchilar, ular reyting 
jadvallarini ostin-ustun qilib yuboradi yoki, hech boʻlmasa, Sharqiy Osiyoning 
ancha-muncha past natijalarini namoyish etadi, deb bashorat qilishdi. Ammo 
birinchi oʻringa bir avlod yetishib chiqqan davrdayoq rivojlanayotgan 
mamlakatdan zamonaviy industrial davlatga aylangan Singapur chiqdi. Garchi 
bizning tasavvurimizda Singapurdagi fuqarolik jamiyati hozirgacha fuqarolarning 
siyosiy jarayonlarga aralashuvi cheklanganligi bilan ajralib tursada, Singapurdagi 
taʼlim Gʻarbda deyarli sezilmagan tinch revolyutsiyani boshidan kechirdi. Hozirgi 
paytda mamlakat oʻz taʼlim muassasalarining sifati boʻyicha ham, innovatsion 
taʼlim strategiyalarini ishlab chiqish va tatbiq etishda pedagoglarning ishtirok etish 
darajasi boʻyicha ham peshqadamlik qiladi.
Yaponiya PISA boʻyicha eng yaxshi natijalarni koʻrsatgan mamlakatlardan 
biri boʻldi, biroq tadqiqotda oʻquvchilar odatda oʻquv fanining mazmunini asliday 
aytib berish talab qilinadigan masalalarni juda yaxshi uddalashlariga qaramay, 
tadqiqot oʻz bilimini yangi sharoitlarda qoʻllashni talab etadigan ochiq turdagi 
topshiriqlarni ancha yomon bajarishlarini koʻrsatdi.
Yaponiya taʼlim sifatini baholash milliy tizimiga PISA topshiriqlariga 
oʻxshash ochiq javobli topshiriqlar kiritildi. Bu kiritilgan yangilik oʻquv 
jarayonining oʻzgarishida ijobiy aks etdi. 2006-yildan 2009-yilgacha Yaponiyada 

---

Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga aʼzo mamlakatlar ichida ochiq 
topshiriqlardan iborat boʻlim natijalarida eng tezkor yaxshilanish yuz berdi.
Amerika Qoʻshma Shtatlarda, aksincha, PISAning birinchi tadqiqotlariga 
nisbatan kam eʼtibor qaratildi. Ammo bu vaziyat 2006-yilda oʻtkazilgan tadqiqot 
natijalari eʼlon qilinganidan soʻng oʻzgardi. Amerikalik taʼlim rahnamolari oʻz 
hamkasblari – eng samarali jahon taʼlim tizimi vakillari bilan hamkorlik qilish 
uchun sayohat qila boshladilar.
Faqat 2009-yildagina 2009-yildan 2015-yilgacha Taʼlim vazirligini 
boshqargan Arne Dunkan uning natijalariga astoydil eʼtibor qaratdi. Vazirning 
Race to the Top (“Choʻqqi tomon poyga”) deb nomlangan tashabbusi Amerika 
shtatlari oʻrtasidagi raqobatni kuchaytirishga emas, shtatlar rahbarlarini eng 
samarali jahon taʼlim tizimlarini oʻrganishga undashga qaratilgan edi.
Germaniyada hatto PISA dasturiga bagʻishlangan juda mashhur 
telekoʻrsatuv ham paydo boʻldi. Bu koʻrsatuv professional bahs-munozaraning 
taʼlim, jamiyat va iqtisodiyot muammolarining ommaviy muhokamasiga 
aylanishiga imkon yaratdi.
2000-yildagi tadqiqotlarning birinchi davrida qatnashgandan keyin toʻqqiz 
yil oʻtib Braziliya oʻqish savodxonligi sohasida eng katta oʻsishni namoyish qildi. 
Meksikada ham xuddi shunday tajriba oʻtkazildi.
1960-yillarda AQSHda maktabni muvaffaqiyatli tugatgan yoshlar soni juda 
koʻp boʻlib, u taʼlim sohasida yetakchi mamlakat edi. Umumtaʼlim maktablariga 
kiritilgan investitsiyalar mamlakat iqtisodiy rivojining garovi boʻldi. Ammo 1970-
1980-yillarda boshqa mamlakatlar AQSH dan oʻzib keta boshladi. 1990-yillarga 
kelib maktab bitiruvchilarining koʻrsatkichlari boʻyicha AQSH birinchi oʻrindan 
oʻn uchinchi oʻringa tushib qoldi. Bunda Amerika Qoʻshma Shtatlarning taʼlim 
koʻrsatkichlari shiddat bilan orqaga qaytmadi, biroq rivojlanish dinamikasini 
saqlab qololmadi.
Aksincha, 1960-yillarda Janubiy Koreyadagi turmush darajasini bugungi 
Afgʻonistonning turmush darajasi bilan qiyoslasa boʻlar edi, mamlakat juda past 
taʼlim darajasiga ega edi. Hozir Janubiy Koreyada maktabni muvaffaqiyatli 
tugatgan oʻsmirlarning ulushi eng yuqori. Janubiy Koreya oʻzini yuqori 
texnologiyali iqtisodiyotga ega mamlakatga aylantirdi va bunga taʼlim tizimi 
mustahkam asos boʻldi.