|
Саволлар:
*
Қуръон тахминан қайси йиллардан ҳаракатлар қўйиб
кўчириладиган бўлди?
*
Қуръон китоб ҳолига келиши манбашуносликда қандай
ўзгаришларга сабаб бўлди?
*
ўадисларнинг йиғиб китоб ҳолига келтирилишини
манбашунослик ва матншуносликда қандай баҳолаш мумкин?
*
Қуйидаги таянч сўз ва ибораларни изоҳланг: <сура, оят,
ҳофиз, «ҳаракатлар», муҳаддислик, тафсир, таъвил>
ТЎҚҚИЗИНЧИ МАВУ
Адабиѐтшуносликка оид қадимий манбалар
Адабиѐт: С а о л и б и й. «Ятимат уд-даҳр»—Абдуллаев И.
Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане X—начала XI
www.ziyouz.com kutubxonasi
40
вв. –Т., Фан, 1984; А в ф и й нинг «Лубоб ул-албоб» асари
(Низомиддинов китобида); Шайх Ахмад Т а р о з и й нинг «Фунуни
балоға», А т о у л л о ҳ Ҳ у с а й н и йнинг «Бадойиъ ус-санойиъ»
асарлари. –Т., 1981.
Дарснинг мазмуни: илмий асарлар, тазкира ва баѐзлар,
маноқиб ва ҳолотлар, манбашуносликка оид маълумотлар
излаш.
***
Бадиий адабиѐтнинг тараққий этиши ўз навбатида
тилшунослик ва адабиѐтшуносликка оид асарларининг вужудга
келишига сабаб бўлди. Адабий ѐдгорликларни тўплаш, уларни
китобат қилиш, шарҳлар битиш ва луғатлар тузиш, сўз санъати
тажрибаларини ўрганиш, умумлаштириш илмий маърифий
аҳамиятга эга бўлбигина қолмай, балки адабииѐтнинг амалиѐти
учун ҳам, адабиѐт аҳллари ва китобхонлар учун ҳам катта
аҳамиятга эга эди.
«Девону луғатит-турк»ни туркийда илми адабга оид
бундай асарларнинг дастлабкиларидан бири дейиш мумкин.
Туркий тиллар изоҳли луғати бўлган бу асар араб тилида
ѐзилган бўлиб, адабий манба сифатида 300га яқин туркий
шеърий парча ва жуда кўп мақол ҳамда ҳикматли сўзларни ўз
ичига олган. Асар ундаги сўзларнинг тилимизда қайси
пайтлардан бошлаб қўлланилиб келишини кўрсатувчи манба
бўлиб ҳам ҳисобланади. Маҳмуд Кошғарий «Алп Эртўнга»
(Афросиѐб), Искандар ва бошқалар ҳақида халқ орасида мавжуд
бўлган айрим афсона ва ривоятларни ҳам баѐн қилади. Шу
билан бирга, муаллиф йўл-йўлакай бўлса ҳам, баъзи адабий
жанрлар ҳақида, вазн, истиора, ўхшатиш ва бошқа назарий
тушунчалар ҳақида маълумот беради. Бу бирмунча содда тарзда
бўлса ҳам, ўша даврларда адабиѐт назариясига доир айрим
масалаларнинг илмий асосда ўрганилгани ва маълум қоидалар
яратилганини кўрсатади.
Бу асарда айрим парчаларнинг тили ва услубига қараб улар
олинган асарларнинг яратилиш даврларини фараз қилиш ҳам
мумкин. Кўпгина адабий парчаларда қабилаларнинг жуда
www.ziyouz.com kutubxonasi
41
қадимги патриархал ҳаѐти, ибтидоий жамоа қолдиқлари, табиат
ҳодисаларига нисбатан содда қараш ифодаланган ҳамда уларда
ислом дини ақидаларининг изи кўринмайди, арабча сўзлар
ишлатилмайди.
IX асрда вужудга кела бошлаган тазкирачилик ҳам ўзига
хос тараққиѐт босқичларини босиб ўтди. Қўлѐзма китобларнинг
кўпайтириш
имкони
чекланганлиги
туфайли
адабиѐт
ихлосмандлари турли шеърларни, асарларни дафтарларга
кўчириб олиб кичик-кичик тўпламлар тузар эдилар. Машҳур
ѐзувчиларнинг асарларидан намуна сифатида тузилган бундай
илк тўпламларда биографик маълумот у ѐқда турсин, кўпинча,
шоирнинг номи ҳам қайд этилмас эди. Лекин вақт ўтиши билан
тўпламларга ѐзувчилар ва адабий намуналар кўпроқ кириб
боради ва натижада муаллифлар ҳаѐти ва фаолияти ҳамда
асарлари ҳақида маълумотлар бериш зарурати юзага келади. Шу
тахлит вужудга келган тўпламлар илк тазкиралар эди.
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
адабиѐтшунослигида
тазкиранависликни Саолибий (вфт. 1037) бошлаб берган (бу
ҳақида 1-мавзуга қаранг).
Бу
даврда
бадиий
адабиѐтда
эришилган
катта
муваффақиятлар замирида адабиѐтшунослик ҳам маълум
ютуқларни қўлга киритди. Буюк ѐзувчиларнинг асарларини
тўплаш, қайта китобат қилиш ишлари кучайди. Жумладан,
Бойсунқур даврида (XV аср) Шоҳноманинг чоғиштирма матни
тузилиб, Хусрав Деҳлавийнинг лирик асарлари девон шаклини
олди. Навоий асарлари асосида «Бадойи ул-луғат» китоби
вужудга келди. Аруз вазни, қофия, муаммо жанри, бадиий
санъатлар ва бошқалар ҳақида бир қанча адабий рисолалар
пайдо бўлди. Сайбакнинг арузга доир икки рисоласи, Сайфи
Бухорийнинг «Аруз», «Радойиф ул-ашъор» рисолалари,
Камолиддин
Ҳусайннинг
муаммо
ҳақидаги
рисоласи,
Жомийнинг муаммо ва қофия юзасидан яратган рисолалари,
Навоийнинг «Мезон ул-авзон», «Мажолис ун-нафоис» ва
«Рисолаи муаммо» асарлари, Бобурнинг вазн ва қофияга доир
«Муфассал» асари, Ҳилолийнинг «Рисолаи қофия»си ва
www.ziyouz.com kutubxonasi
42
бошқалар шулар жумласидандир. Улар орасида ҳатто турли
асарларга
ѐзилган
муқаддима
ѐки
дебочаларда
ҳам
кутилмаганда манбашунос учун қимматли маълумотлар чиқиб
қолиши мумкин. Бевосита адабиѐтшуносликка оид асарлардан
ташқари, адабиѐт тарихи ва назариясига доир маълумот ва фикр
мулоҳазалар бадиий асарларда (айниқса, Навоий ва Жомий
асарларида) тарих китоблари ва мемуларда (Восифийнинг
«Бадойи ул-вақое», Бобурнинг «Бобурнома»си ва бошқаларда)
ҳам ўз ифодасини топади. Буларнинг барчаси, шубҳасиз,
адабиѐтшуносликнинг равнақ топишига катта ҳисса қўшган ва
ўз даври адабиѐти ҳамда кейинги босқичлар адабиѐти
тараққиѐти учун маълум дастуруламал бўлиб хизмат қилган эди.
Бироқ бу даврнинг адабиѐтшунослиги адабий жараѐнининг
айрим масалаларидангина баҳс қиларди. Аммо бу нуқсонларига
қарамай, адабиѐт тарихи ва сўз санъатининг айрим назарий
масалаларини ўрганишда ўзининг маълум қимматини ҳамон
сақлаб келмоқда. Айниқса уларнинг бизни қизиқтирган
манбалар ҳақида маълумотлар бериши мумкинлиги ниҳоятда
муҳим.
***
Do'stlaringiz bilan baham: |
