Miynet tálim oqıtıw metodika qánigeligi

2-Bap. Qaraqalpaq milliy ónermentshilik sanaatı hám naǵıs turlerin buyımlarda qollanıw.
2. 1. Zergerlik kórkem óneri hám naǵıs túrleri.
Zergerlik kórkem óneri tariyxı. Orta Aziya zergerlik kórkem óneri áyyemgiden dunyaga belgili. Ótken zamanda ata-babalarimiz qurǵan sawlatlı ımaratlar házirgi kunge shekem ıshqı ketken kόz tawlanıwın joǵaltpaǵan. Joqarı talǵam menen islengen naǵıslar bizni tańlanıwǵa salıp kelip atır. Milliy naǵıslarımız oǵadada bay mazmunga iye. Ápiwayı qasıq, lágen, tartpa, sandıq, belanshak ásbapları, úy-ruwzıger buyımlarınan tartıp turar jay hám jámiyetlik binalardıń diywalları hám de shiftlarına salınǵan naǵıslar insandı tańlanıwǵa saladı, onı oylandıradı. Bul gózzal naǵıslar ájayıp zergerler tárepinen jaratılǵan bolıp, ásirler dawamında dóretiw taptı, rawajlandi, arxitektorshılıq hám de suwretleytuǵın kórkem óner rawajlanıwı menen baylanısqan halda rawajlanıp bardı. [13]
Geometriyalıq naǵıslar degenimiz sızbashılıq standartlarına juwap beretuǵın belgili bir atamaǵa iye bolǵan naǵıslardı tusinemiz.Bul jerde dόńgelek fomadaǵı naǵıslardı salıw ushın sızbashılıq qurallarınan paydalanıw arqalı dáslep kόsherler sızıp alamız, tabılǵan oray arqalı sheńber (dόńgelek) sızıladı. Ush muyeshlik formadaǵı naǵıslardı jasaw ushın, shızbashılıq pániniń sheńberdi teńdey bόleklerge bόliw usıllarınan paydalanıw arqalı, ushmuyesh formasındaǵı naǵıslar salınadı.
Demek biz sonday pikirge keliwimiz kerek, sizbashılıq páni menen texnologiya páni bir-biri menen tıǵız baylanısta ekenligine jáne bir márte isenim payda etedi.

1-súwret
Geometriyalıq naǵıslar eiementleri kόrsetilgen; 1,2 súwretler

Geometriyalıq naǵıslar degenimizde mısalı ushın oval yamasa ellips formasındaǵı naǵıslardı salıwda, sızbashılıqta oval hám ellips jasaw usılları bar, mine usı usıl tiykarında oval hám ellips naǵısları salınsa, onda bul salınǵan naǵıslar όziniń kόrkemliligi menen adandı όzine tartpay qoymaydı.

Álibette bul sızbashılıq pániniń texnologiya pánin uyreniwde bir-biri menen tıǵız baylanısta ekenligin tusinip jetemiz.

2-súwret Geometriyalıq naǵıs elementleri

Naǵıs - arabsha suwret, gúl degen mánisti ańlatadı. Qos, haywan, ósimlik, geometriyalıq hám basqa elementlerdi málim tártipte tákirarlanıwınan payda etilgen bezew bolıp tabıladı. Ganch ustasılıq, naǵıs oyıwshılıq, kesteshilikte, zardozlik, gúzeshilik, zergerlik, ǵalı toqıw, toqımashılıq, tor hám basqada hár túrlı jollar menen naǵıslar islenedi. Mısalı, oyıp, sızıp, juk járdeminde, soqqı urıw menen, qadap hám basqa usıllarda naǵıs solınadı. Zergerlik kórkem óneri tariyxı insaniyat mádeniyatınınıń rawajlanıwı menen bir qatarda áyyemgi tariyxıy derekler bolıp tabıladı. Mádeniyattıń rawajlanıwı nátiyjesinde súwretshilik hám zergerlik ajralıp shıqtı hám de rawajlandı. Hár túrlı arxeologik qazı lmalar sonı kórsetedi, naǵısshılıq jáhándeǵı barlıq xalıqlarda áyyemgiden ámeldegi ekenligi bizge málim boldı. Mısalı, Qıtayda, Áyyemgi Iranda, Indiyada hám bas-qa orınlarda naǵıstıń hár túrlı túrlerin kóriw múmkin. Zergerlik hár bir mámlekettiń ayriqsha ortalıǵına: geografiyalıq ornına, úlkediń ósimlik dúnyasına kóre rawaj taptı. Mısalı, arman hám gruzinlerde júzim hám júzim bagi, arqa xalıqlarında arsha aǵashı hám hár túrlı haywanlar, qırǵız hám qazaqlarda buyım shoxı, tájikler hám ózbek xalıqlarınıń naǵıslarına qarasaq ánar, badam, guller, qálempir hám basqalardı ramziy naǵıs jol menende isletilingenligin kóresiz. evropada barokko, gotika, roman, klassicizm usılları hár túrlı dáwirlerde húkimran boldı. Bul bolsa óz-ózinen zergerlik kórkem óneriniń rawajlanıwına tásir etdi.
Ózbekstan territoriyasındaǵı arxeologiyalıq qazılmalardan Xorezm, Soǵdi, Baqtriya hám basqa wálayatlarda naǵıs kórkem óneriniń rawajlanǵanlıǵı málim. Ilimpazlarımız Surxondaryo wálayatındaǵı Fayoztepa (I—II ásir), Dalvarzintepa (1 ásir) budda sıyınıwxonalari qazilmalaridan tabılǵan súwret, naǵıs qaldıqları arqalı tastıyıqlab bergenler. Xorezmdegi Topıraqqala zalları monumenttal naǵıslar menen bezetilgenligi bizge málim. VI-VII ásirlerde sıyınıwxonalar, saraylar hám baylardıń úyleri zerler hám de suwretler menen bezetilgen. Saltanatlı dástúrlerge mólsherlengen bólmelerdegi dábdebeli ájayıp naǵıs, súwretlerdi kórip hayran boladı kisi. Olardıń birine qarasańız diywallarda bazmi jamshid, ań, súwretler urıwı, tábiyat kórinisiler hám de diniy súwretler suwretlengen. Janlı maqluqlar qızıl hám kók reńler menen boyab suwretlengen. VII ásirdiń aqırı VIII ásirdiń baslarında Orta Aziyanı arablar basıp alıwı nátiyjesinde qarar tapqan islam dini ózinden aldınǵı mádeniyatnıń túbirine balta urdı. Jańa dinge sıyınıw hám de jańa ideya Orta Aziya suwretleytuǵın kórkem ónerine tásirin ótkerdi. Janlı janzatlardı salıw qadaǵan etildi. «Keyinnirek júzege kelgen diniy túsindiriwler hám hádiyseler kóbirek mawasasız jol tuta barıp, qatań túrde sonday der edi: «Tańri yaki adamzat suwretin sızıwdan tıyılıń, tek ǵana terekler, guller hám jansız janzatlardıń suwretin salıń, keri jaǵdayda bul qaǵıydanı buzǵan kisi gúnálı azim etken boladı», dep qorqıtılǵan.
3-súwret. Ápiwayı girih.
Islam talaplarına baǵınıw áqibetinde janıwarlar, qus hám adamlardı suwretlew joǵalıp barıp zergerlik rawaj taptı. Arab jazıwı ózlestirildi. Nátiyjede naǵıslar menen ataqlı jazıw (epigrafika) usılı payda boldı, Arab jazıwı naǵıslar menen birge sızıldı. Arab jazıwı da bezew, de duwa -sıyqırshılıqlar hám-zifasini atqardı. Qullası suwretleytuǵın kórkem óner rawajlanbaydı. Bunıń esabına xalıq ámeliy bezew kórkem óneri zergerlik rawaj taptı. IX—X ásirlerde Orta Aziyada zergerlik kórkem óneri háwej alıp rawajlandı.[14]

4-súwret. Simmetriyalıq hám asimetriyalıq naǵıslar
Arxitekturada gerbish qalab naǵıs salıw joqarı dárejede rawajlandı, bi-nalardıń ishinde bolǵanına hájje, aǵash naǵıs oyıwshıligın qóllaw joqarı dárejede rawallandı. Ásirese mazarlardıń bosaǵaları diywal hám áywanlar hájje-naǵıslar menen júdá elegant bezetilinedi. Naǵıslar quramalılasıp bardı. Olardıń jańa nusqalarında ramz, suwretler, tımsal, duwa-afsunlar, tasbih hám basqalar qanshelli mόlligin kóremiz. Ramziy naǵıslar dúnyada júz berip atırǵan haqıyqatlıqlar, tileklerdi sáwlelendirgen. Hár bir sızılǵan naǵısda ayriqsha mánis bolǵan.

5-súwret
Tórt qıylı koloritda orınlanǵan ósimlik tárizli naǵıs kompoziciyası.

6-súwret. Jıyegimon, úshmuyesh, tórtmuyesh hám sheńber formasındaǵı naǵıs kompoziciyaları

6-súwrettegi bul geomertiyalıq formadaǵı naǵıslar salıwda sonı itibarǵa alıwımız kerek, bul naǵıslardı salıw ushın, dáslep seńber sızıp alıwımız tiyis hám sızbashılıqtaǵı sheńberdi teń bόleklerge bόliw usıllarınan paydalanıp sheńberdi ekige, ushge, tόrtke, besge, altıǵa, segizge hám taǵı basqada bόleklerge bόliw arqalı tiyisli bolǵan naǵıs elementlerin salamız.
Ush muyeshlik formadaǵı naǵıslardı jasaw ushın, shızbashılıq pániniń sheńberdi teńdey bόleklerge bόliw usıllarınan paydalanıw arqalı, ushmuyesh formasındaǵı naǵıslar salınadı.



7-súwret. Tórtmuyesh formasındaǵı naǵıs kompoziciyası.
Zergerlik mektepleri. Xiva, Qoqon, Buxara xonlıqları dáwirinde xalıq ámeliy kórkem óneri ustaları sol qalalarǵa jıynala basladılar. XIX ásir arxitektura esteliklerdi kuzatsak, olar birdey usılda jaratılǵanlı -gini kóremiz. Sebebi sol waqıtları zergerler jumıs axtarib basqa qalalarǵa barar edi yamasa buyırtpa boyınsha basqa qalalarǵa barıp bi-'nolarni bezatar edi. Kóbinese Ferǵana hám Buxara zergerleri Samarqandga, Qoqon, Marǵilon ustaları Tashkentke kelip kóplegen ımaratlardı bezar edi. Bul bolsa zergerlik mektepleriniń jáne de rawajlanıwına ayriqsha kompozitsiyalarning jaratılıwına, reńler kompleksin jáne de bayıtıwda kútá úlken rol' oynadı. Lekin bul naǵıslar bir-birine o'xshasada hár bir qala hám hár bir ustaning ayriqsha reń kompleksi, koloriti, usılı, kompozitsiyasi tárepinen parıq etedi. Eger biz XX ásir arasında jaratılǵan islengen naǵıslardı kuzatsak, hár bir rayon hám wálayattıń ayriqsha zergerlik mektepleri jaratılǵanlıǵın kóremiz.
Ferǵana zergerlik mektep. Ferǵana naǵısı Xo'jand, Marǵilon, Qo'qon, Ferǵana, Andijan, Namangan, Chust, Quva, Al-tiariq hám Rishton qalalarında payda bolǵan usıllardan ibarat. XIX ásir hám XX ásir baslarına tiyisli bolǵan naǵıslar kóplegeni saqlanıp qalǵan. Qoqondtaǵı Madalixon qalanıń bir bólegi hám Dahai Shohon, Ilayarxon ordasındaǵı hám basqa naǵıslar ayriqsha kóriniske iye bolsada, Ferǵana naǵıslarında kóbirek Buxara, Xiva naǵıslarınıń tásiri bar. Hátte orıs zergerleriniń usılı da ol jaǵdayda-munda ushırasıp turadı. Sebebi sol waqıtlarda usta zergerler jumıs axtarib basqa qalalarǵa barar edi yamasa buyırtpa boyınsha basqa qalalarǵa barıp, naǵıs menen ımaratlardı bezatar edi. Lekin Ferǵana oypatlıqsında ayriqsha zergerlik mektep rawaj tapqan edi. Ferǵana zergerleri girih, ósimliksimon (islimiy) hám gulli girih naǵısların bezewlerde qollaǵanlar.[17]