Miynet tálim oqıtıw metodika qánigeligi

Juwmaqlaw……………………………………………………………….51
Paydalanılǵan ádebiyatlar……………………………………………….57
Kirisiw.
Ózbekistan ǵárezsizligi menen baylanıslı barlıq social-siyasiy hám ekonomikalıq máseleler qatarında insan, ásirese jas áwlad mánawiyatı, erkin, azad shaxs aǵartiriwshılıǵına, mádeniyat hám kόrkem όnerdiń rawajlanıwına όz aldına itibar berildi. Mine usı milliy oyanıw dáwirinde mámleketimizdiń gúllep jasnawında, jámiyetlik turmıstıń túrli tarawlarında jetiskenliklerine, erisiwine jas áwlattıń tárbiyası ayrıqsha orın iyeleydi.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoev basshılıǵında 23 avgust kúni xalıq tálimi sistemasın rawajlandırıw, pedagoglardıń ilmiy tájriybesi hám jámiyettegi orının asırıw, jetkinshek ruwxıylıǵın kóteriw máselelerine arnalǵan videoselektor jıynalısı bolıp ótti. Házirgi kúnde, “XXI ásir–intellektual taraqqiyot asiri” sıpatında táriflengen bir dáwirde jaslardı όziniń qızıǵıwshılıǵına qarap mustaqıl turmısqa tayarlaw mashqalaların búgingi kunniń tiykarǵı máselerinen birine aylanbaqta. Ózbekistandı rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasında “úzliksiz tálim sistemasın jánede shólkemlestiriw, sıpatlı tálim xızmetleri imkaniyatların asırıw, miynet bazarınıń zamanagoy mútajliklerine mas joqarı tájriybeli kadrlar tayarlaw” hám olardıń sherikligin asırıw joqarı waziypalardan biri sıpatında kórsetip όtilgen. Sonday-aq, “Mámleketimizde ta’lim muassasalarini qurıw, rekonstruksiya qılıw, kapital ońlaw, olardı zamanagóy oqıw-labaratorıya úskeneleri, kompyuter texnikası hám oqıw-metudik qollanbalar menen táminlew arqalıo olardıń materiyallıq-texnika bazasın bekkemlew” tiykarında anıq maqsetke baǵdarlanǵan shara-tádbirlerdi ámelge asırıw búingi kúnniń aktual wazıypaları qatarına kiredi [¹].
Mámleketimiz basshısı prezidentlik iskerliginiń dáslepki kúnlerinen baslap jurtımızda innovciyalıq hám kreativ pikir júritetuǵın zamanagóy kadrlar tayarlaw, jaslardı watanparwarlıq ruwxında, joqarı ruwxıylıq iyeleri etip tárbiyalaw, sol maqsette tálim sistemasın jetilistiriw máselelerine bólek itibar qaratıp kelip atır.
Prezidentimiz jıynalısta mektep tálimi sistemasın reformalaw boyınsha mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalar, buǵan baylanıslı aldımızda turǵan aktual wazıypalar haqqında pikir júrgizer eken, ullı Bilimparvar babamız Mahmudxoja Salamadiynniń “Dúnya jayları ishinde eń ullıı mektepdir” degen pikirin bólek aytıp, bul máseleniń mánisi hám áhmiyetine hár tárepleme toqtaldı.
Tálim-tárbiya salasında zamanagóy hám aqılǵa say sistema jaratıw, oqıtıw metodları, tálim standartları, sabaqlıq hám oqıw qóllanbaların jańalaw zárúrligi, bilim beriwde aldıńǵı shet el tájiriybelerden paydalanıw, tárbiyada bolsa milliy dástúr hám qádiriyatlarǵa súyeniw zárúrligi jazıp qoyıldı.
Mámleketimiz basshısı “Milliy tikleniwden milliy rawajlanıwǵa shekem” degen principke tiykarlanǵan halda, milliy ideya jáne onıń idealogiyalıq negizlerin puqta islep shıǵıw, jetkinshekti balalıqtan milliy namıs hám watanparvwarlıq ruwxında tárbiyalaw aktual áhmiyetke iye ekenin aytıp ótdi.
Házirgi jaslardıń iskerligi onıń kásiplik sheberligine anıq talaplar qoyadı, olardıń eń áhmiyetlileri tómendegilerden ibarat: tereń ulıwma tálim bilimi, siyasiy hám kásiplik tayarlıq; kásiplik iskerliktiń toqtawsız ráwishte jetilistirilip barılıwı hám onıń nátiyjesi — miynet ónimdarlıǵınıń ósiwinde hám orinlanıp atırǵan jumıslardiń sipatın asırıwda joqarı nátiyjelerge erisiw; óz bilimin ózi barqulla asırıp barıwı, novatorlar hám islep shıǵarıw aldıńǵılarınıń maqul tájiriybelerin qıdırıw, úyreniw hám olardan orınlı paydalanıw. Sanıń ushın islepb shıǵarıw iskerligi procesinde bilimlerdi toqtawsız tereńlestirip barıw biziń dáwirimizdiń eńáhmiyetli, ajıralmas belgilerinen biri bolıp qaladı.
Joqarıda aytıp ótilgen talaplarǵa muwapıq óz kásiplik sheberligin asırıw boyınsha óz betinshe is kóriw usılı bolıp bolsaplanadı. Tolıq óz betinshelik kórsetiw tiykarında, yaǵnıy bilim hám oqıwlardı en jaydırıw, óz-ózin oqıtıw tiykarında, oqıtıwshı yamasa oqıw ustasınıń – tuwrıdan-tuwrı basshılıq etiwisiz ámelge asırılǵanda ǵana aktiv pikirlew iskerligi tuwrasında sóz júrgiziw múmkin.
Oqıwshılardı kásiplik bilimler hám oqıwlar menen nátiyjeli ráwishte qurallandırıw, olarda miynet uqıplıqların qáliplestiriw zárúr bolıp qalmastan, bálkim olardiń texnikalıq pikirlewin ósiriw, jumısta jedellik kórsetiwdi hám miynetke dóretiwshilik qatnastı tárbiyalaw da zárúr bolıp esaplanadı.
Qádimde ata-babalarımız ustaz shákirt dástúrleri tiykarında jaslarǵa όner úyretken hám bull boyınsha úlken tájiriybe toplaǵan hám búgingi kúnde bul miyras hám tájiriybeler keń paydalanılmaqta. Ustaz -shákirt dástúrlerin tereń biliw oqıwshı jaslarımızdıń ádep ikramı hám bilimi, ruwxıy jaqtan qaliplesiwine járdem beredi. Onnan oqıw orınlarında, mekteplerde, όnermentshilik ustaxanalarında hám basqa tálim mekemelerinde paydalanıw múmkin [9].
Qaraqalpaq naǵısshılıq όneri όnermentshilik, keste tigiw όneri menen baylanıslı, bular xalıqtıń kόrkem όnerge bolǵan intasın arttırıp, estetikalıq tárbiyasın bayıtadı, hámme zat adamnıń psixologiyalıq oylawı nátiyjesinde islenedi.
Adamnıń sheberligi menen islengen όnerli isleri adamzat jámiyetinde umıtılmas iz qaldıradı, adamǵa materiallıq hám mádeniy zawıq beredi. Bul kόrkem shıǵarmada όz sáwlesin tabadı.
Naǵıs xalıqtıń milliy όzgesheligin kόrsetedi, naǵıstı hár túrli formada islewge boladı. Naǵıs ushın eń dáslep úsh múyeshli dόńgelek, rombı h.t.b. formada sızıladı. Naǵıs tiykarınan tábiyat kόrinisleri boyınsha salınǵan jaqsı όytkeni tábiyat ájayıp kόrinislerdi adam ushın sawǵa etedi. Adam tábiyat kόrinisleri tiykarında bay túsinikke iye boladı. Sebebi tábiyattaǵı hár túrli reńler, sulıwlıq h.t.b.
Haqıyqıy naqıstıń kelip shıǵıwına tiykar boladı. Adam tábiyat kόrinislerin ertektegidey salıwǵa, onıń gόzzallıǵın naǵıs retinde beriwge qızıqsınadı, tábiyattıń barlıq sulıwlıqların úyrenedi onı όz turmısında paydalanadı. Soń naǵıs arqalı bere aladı. Usı tiykarında salınǵan adam όmirin hám onıń turmısın gόzzal etedi [7].
Al qaraqalpaqstannıń naǵıs salıw όneri respublikamızdıń tábiyat kόrinislerine tiykarlanǵan. Bul arqalı xalqımızdıń tuwılǵan úlkege súyispenshiligi, tábiyatına qızıǵıwshılıǵı artadı. Naǵıs salıw όneri tek tábiyat kόrinislerine tiykarlanbastan, xalıqtıń milliy dástúrleri menen kún kόris, turmıs sharayatına da tiykarlanadı.
Qaraqalpaq naǵıs elementleriniń basqa xalıq naǵıslarına qaraǵanda ayırmashılıǵı, naǵıs elementlerinde haywan, qus, όsimlik, jánliklerdiń hám úy-úskene buyımlardan real súwretleniwi emes, al ayrım bόlekleri súwretlenip kόrsetiledi.
Qaraqalapaq xalıq naǵısları όzinıń reń-báreńligi, kόp túrliligi, kewilge qonımlılıǵı, zawıq baǵıshlawshı, elementleriniń úylesimliligi menen ajıralıp turadı, naǵıslarǵa tábiyattıń όziniń tiykar etip alınǵanlıǵı qunlı tárepi boladı. Naǵıslar όsimliklerge, gúllerge, haywanlarǵa, quslarǵa, jánliklerge, olardıń múshelerine, hár qıylı tábiyattaǵı zatlarǵa qarap tańlap alınadı. Naǵıslarda usı nárselerge uqsaslıq belgileri sezilip turadı.
Qaraqalpaqstan naǵıs salıw όneri ápiwayı nárseden baslanadı όytkeni bunda ápiwayı bir nárseni salıw jobalastırıladı. Sol ápiwayı nárse arqalı ulıwma naǵıs salıw όneri ulıwmalıqqa όtedi. Bul nárse naǵıs salıwshınıń dόretiwshiligine baylanıslı. Saz naǵıs salıwǵa fantaziyalıq oylar tiykarǵa alınadı. Usınday ápiwayı naǵıs salıwdı oqıwshı jaslar úlgi alıw jolı menen úyrenedi.
Názer salıp qaraǵanımızda, hár qanday naǵıstıń tuwrı hám iymek-iyrek, ushları shiyratpaqlanǵan (spiral yamasa sınıq) sızıqlar, doǵalar, tuwrı tόrt múyeshlik tuwrı múyeshlik, úsh múyeshlik, teń qaptallı-eki tárepi teń, teń tárepli-úsh tárepi teń, kvadrat, romb h.t.b. siyaqlı ápiwayı elementlerdiń qospalı birlespesinen ibarat ekenligin kόz jetkeremiz. Sonlıqtan dáslep naǵıstıń usı elementleriniń qaysılarınan turatuǵınlıǵın anıqlap alıp, sońınan olardıń naǵıs quramında όz-ara úylesip túyinlesetuǵınlıǵına itibar beriwimiz kerek.
Oqıtıwshınıń uqıbı hám kásiplik mádeniyatı tálim natiyjeliligin asırıw faktorı bolıp búgingi kúnniń aktual temasına aylanıp atır. Ilim texnika hám islep shıǵarıw tarawları jedellik menen rawajlanıp baratırǵan búgingi kúnde barlıq talim mákemelerinde talim-tárbiya sapasın mazmunı tárepinen jańa basqıshqa kóteriw talap etilip atır. Bul óz ornında mekteplerdiń oqıw tárbiya jumısları boyınsha direktor orınbasarları moynına jáne de joqarı juwapkershilikti júkleydi. Sebebi mektepte shálkemlestirilip atırǵan sabaqlardıń mazmunlı oqıtıw processiniń sapasına tikkeley oqıw jumısları boyınsha direktor orınbasarları juwapker bolıp esaplanadı. Mámleketımızde bilimlendiriw tarawına tiyisli atap aytqanda, saw hám bárkámal áwladtı tárbiyalaw, jaslardıń óz dóretiwshilik hám intellektuallıq potencialın ámelge asırıwı, mámleketımız jigit-qızların házirgi zaman talaplarına tolıq juwap beretuǵın hár tárepleme rawajlanǵan shaxslar etip jetistiriw ushın zárúr shárt-shárayatlar hám múmkinshiliklerdi jaratıw boyınsha keń kólemli anıq baǵdarlanǵan ilajlar belgilep berilgen.
Milliy ónermentshilik oqıwshılarda kórkem-estetikalıq mádeniyatdıń tereń rawajlanıwına xızmet etedi hám shaxs ushın zárúrli bolǵan qatar sapalardı qáliplestiriw hám rawajlandırıwǵa járdem beredi. Bul bolsa oqıwshılardıń milliy miyraslardı ózlestiriwleri ushın hám de ulıwma insanıylıq qádiriyatlar menen jaqınnan tanısıwları ushın kómeklesedi.
Oqıwshılarǵa milliy ónermentshilik sırların úyretiwden maqset olarda kórkem oyda sawlelendiriw payda etiw, kórkem pikirlewdi qáliplestiriw hám nátiyjede kórkem sananı ósiriw, kórkem mádeniyat tiykarların iyelegen shaxslardı qáliplestiriwden ibarat. Temanıń ústinligi házirgi waqıtta Qaraqalpaqstan sharayitinda milliy ónermentshilik ustaları kóp emes, sol sebepli bul tarawdı oqıtıw, rawajlandırıw mektep dáwirinen keń uyretiliwi kerek. Bul joba menen bolajaq miynet tálimi oqıtıwshılarına aǵash oymashılıǵı, metallarǵa naǵıslardı oyıw, tigiwshi hayallar, qara úy qurıw, saz ásbapların islew, gilem toqıw, kiyiz basıw hám basqa da ónermentshilik jumısları boyınsha bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybe qáliplestiredi. Milliy ónermentshilik buyımların dúnya bazarına alıp shıǵıwǵa jol ashıladı dep oylaymız.[13]
Sol sebepli de mekteplerde mektepden tısqarı mákemelerde xalıq ónermentshiligi jáne onıń túrlerinen alıp barılıp atırǵan shınıǵıwlar, dógereklerdi rawajlandırıw, olardı zárúr úskeneler, ásbap-úskeneler, materiallar, qóllanbalar menen támiyinlewge saldamlı itibar berip kelinbekte.