Miynet tálim oqıtıw metodika qánigeligi

Pitkeriw jumıstıń strukturası: Pitkeriw jumısı kirisiw, eki bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat bolıp, birinshi bapta xalıq ónermentshiligi pánin oqıtıwdıń aktual máseleleri hám tarıyxıy rawajlanıw basqıshları keltirilgen. Ekinshi bapta, oqıwshılar ushın oqıtılatuǵın xalıq ónermentshiligi pánindegi “Qaraqalpaq milliy ónermentshilik naǵısların buyımlarda qollanıw usılları” dıń tálim texnologiyası keltirilgen.
Bul keltirilgen tálim texnologiyası, “Qaraqalpaq milliy ónermentshilik naǵısların buyımlarda qollanıw usılları” boyınsha alıp barılǵan oqıtıw tájiriybeleri tiykarında jaratıldı.


1.2.Xalıq ónermentshiliginiń rawajlanıwın kόrsetiwshi tiykarǵı baǵdarları.
Ósip kiyatırǵan jas awladtıń manawıyatın bayıtıw hám materiallıq dárejesin kóteriw, jaslarımızdı milliy hám jáhán ónermentshilik túrleriniń joqarı úlgilerinen xabardar etiw tiykarında tárbiyalaw házirgi kúnniń tiykarǵı talaplarınan biri bolıp tabıladı. Bunda, balalardı ónermentshilik túrleri menen shuǵıllanıwları ushın múmkinshilik jaratıp beretuǵın milliy ónermentshilik licey-internatları iskerligin jaqsılaw, olardaǵı tálim procesin zaman talapları tiykarında normativ hújjetler menen támiyinlew áhmiyetke iye boladı. «Xalıq ónermentshiligi Ózbekstan ensiklopediyasında sonday tariyip barilgen - hár bir materiallıq miynet quralları járdeminde shiyki όnimnen túrli ónimler islep shıǵarıw. Ónermentshilik Ózbekstan ensiklopediyasında sonday tariyp berilgen - milliy-dástúriy mayda tovarlar islep shıǵarıw, ápiwayı miynet quralları járdeminde jalǵız tártipte hám qol miynetine tiykarlanǵan sanaat túri, sonday ónimler tayarlaytuǵın kásiplerdiń ulıwma ataması».
Xalıq ónermentshiligi insan jámiyetiniń payda bolıwı hám rawajlanıwı menen júzege kelip, dıyxanshılıq hám sharwashılıqtan ajıralıp shıqqan. Jámiyet rawajlanıwı basqıshları, miynet wazıypaların bólistiriwi, tayarlanatuǵın buyımlar ózgesheligine kóre ónermentshiliktiń 3 baǵdarı keń rawajlanǵan.
1. Úy ónermentshiligi;
2. Buyırtpa menen ónim tayarlaytuǵın ónermentshilik;
3. Bazar ushın ónim tayarlaytuǵın ónermentshilik.
Ulıwma alǵanda ónermentshilik joqarıdaǵı 3 baǵdarda, túrli tarawda hám kólemde rawajlanǵan 200 den zıyat iri tarawları, túri ámeldegi bolǵan, biraq, tarıyxıy rawajlanıw procesinde, mútajlik, sharayat hám múmkinshilikke qaray, házirde 150 den zıyat tarmaǵı tarawı bar ekenligi belgili bolıp tabıladı.
Ónermentshilik túrli social-tarıyxıy dáwirler sheńberinde texnika rawajlanıwı menen baylanıslı halda rawajlanıp bardı. Túrli qánigelikler (gúzeshilik, aǵash ustashılıq, temirshilik, mıskerlik, qurılısshılıq, naǵıs oyıwshılıq, kesteshilik, kónshilik, tigiwshilik, toqıwshılıq, zergerlik, quyma metall zatlar tayarlawshı ustashılıq, zardozlıq, boyawshılıq, qańıltırsazlıq hám basqa)larǵa ajıraldı.
Jas áwladtıń bárkámal insan bolıp jetisiwinde ónermentshilik jumısların jetilisken úyrenıwinde estetikalıq tárbiya zárúrli áhmiyetke iye.
Estetikalıq hám kórkem tárbiya jaslarda átirap ortalıqtaǵı zat hám waqıyalarǵa estetikalıq munasábette bolıwda, olardı maqsetke muwapıq túrde kórip, dóretiwshilik miynet iskerligin aktivlestiriwde úlken rol oynaydı. Bul tarawlarda mekteplerde, oqıwshılar saraylarında shólkemlestirilip atırǵan miynet tálimi sabaqları hám xalıq ónermentshiligi dógerekleri de oqıwshılarǵa estetikalıq tárbiya beriwde úlken múmkinshiliklerge iye esaplanadı.
Milliy ónermentshiligi oqıwshılarda kórkem-estetikalıq mádeniyatına uyǵın rawajlanıwına xızmet etedi hám shaxs ushın zárúrli bolǵan bir qatar sıpatlardı qáliplestiriw hám rawajlandırıwǵa járdem beredi. Bul bolsa oqıwshılardıń milliy miyraslardı ózlestiriwleri ushın hám de ulıwma insanıylıq qádiriyatlar menen jaqınnan tanısıwları ushın kómeklesedi.
Oqıwshılarǵa milliy ónermentshilik sırların úyretiwden maqset olarda kórkem oylawdı payda etiw, kórkem pikirlewdi qáliplestiriw hám nátiyjede kórkem sananı ósiriw, kórkem mádeniyat tiykarların iyelegen shaxslardı qáliplestiriwden ibarat. Temanıń ústinligi házirgi waqıtta Qaraqalpaqstan jaǵdayında milliy ónermentshilik ustaları kóp emes, sol sebepli bul tarawdı oqıtıw, rawajlandırıw mektep dáwirinen keń uyretiliwi kerek. Bul joba menen bolajaq texnologiya tálimi oqıtıwshılarına aǵash oymashılıǵı, metallarǵa naǵıslardı oyıw, kesteshilik, qara úy qurıw, saz ásbaplardı islew, gilem toqıw, kiyiz basıw hám basqada ónermentshilik jumısları boyınsha bilim, kónlikpe hám uqıplılıqlar qáliplestiredi. Milliy ónermentshilik buyımların dúnya bazarına alıp shıǵıwǵa jol ashıladı dep oylaymız.[11]
Sol sebepli de mekteplerde mektepden tısqarı mákemelerde xalıq ónermentshiligi jáne onıń túrlerinen alıp barılıp atırǵan shınıǵıwlar, dógereklerdi rawajlandırıw, olardı zárúr úskeneler, ásbap-úskeneler, materiallar, qollanbalar menen támiyinlewge saldamlı itibar berip kelinipbekte.
Klasstan hám mektepden tısqarı islengen dógereklerdiń de tiykarǵı maqseti oqıwshılardı jámiyetimizge kerekli paydalı insanlar etip tárbiyalaw bolıp tabıladı. Oqıwshılarǵa óner úyretiw processinde «Óziń bildińbe, dostıńa da úyret», uranı astında jumıs alıp barıw kerek. Bul óz gezeginde olardıń insaniy pazıyletleri tuwrı qáliplesiwinde zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Ózbekstan ǵárezsizlikti qolǵa kirgizgennen keyin ónermentshilik rawajlanıwında jańa dáwir baslandı. Xalıq ónermentshiligi bazar qaǵıydaları tiykarında qaytadan tiklendi. Ózbekstanda jergilikli sanaat kárxanalarınıń birinshiler qatarında jeke múlkshilik bolıwı nátiyjesinde mayda mámleket kárxanaları ónermentlerdiń jeke kárxanalarına aylantırildi, jańa ónermentshilik kárxanaları ashıldı.
Ónermentshilik tek ishki bazarǵa emes, bálki eksportqa da isley basladı. Ónermentshiliktiń shólkemlestirilgen forması da ózgerdi: kishi shańaraqqa tiyisli kárxana, jeke tártipdegi miynet iskerligi formasında rawajlana bardı.
Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin dástúriy ónermentshilik táǵdiri tupten ózgerdi hám xalıq ónermentshiligi rawajlanıwı jańasha mazmun kásip etdi. Respublikada xalıq ustalarına itibar hár qashanǵınan kóre arttı. Miyraslardı, dástúriy milliy qádiriyatlardı saqlap-álpeshlew, ónermentlerge ǵamxorlıq mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. Milliy mádeniyattı saqlap qalıw niyetinde, ónermentshilik salasındaǵı óndiriste dástúriylikti qayta tiklew tábiyǵıy processge aylandı.
Xalıq ónermentshiligin rawajlandırıw boyınsha húkimetimiz tárepinen bir qansha qarar hám buyrıqlar shıǵarılǵan atap aytqanda: 1996 - jıl 6 -yanvarda «Iri sanaat kárxanaları menen bólip alıp islewshilikti rawajlandırıw tiykarındaǵı islep shıǵarıw hám xızmetler ortasında kooperaciyanı keńeytiwdi xoshametlew ilajları tuwrısında»ǵı pármanı, 1997-jıl 15-avgustda «Jergilikli sanaattı basqarıwdı jetilistiriw tuwrısında»ǵı pármanı. Xalıq ónermentshiligin hár tárepleme qollap-quwatlaw maqsetinde, respublikada bir qatar sociallıq fondlar hám shólkemler dúzildi.
Ózbekstan xalqınıń bay materiallıq miyrasları hám tarıyxıy dástúrlerin tolıq saqlap qalıw hám kóbeytiw, milliy ónermentshilik, xalıq όnermentshilik hám ámeliy kórkem ónerin jáne de rawajlandırıw, ónermentshilik iskerligi menen shuǵıllanatuǵın puqaralardı hár tárepleme qollap-quwatlaw boyınsha maqsetli hám kompleks ilajlardı ámelge asırıw, sol tiykarda xalıq, ásirese jaslar, hayallar hám kem támiyinlengen shańaraqlar bandligin támiyinlew maqset etip alınǵan.
Bul qarar hám buyrıqlar Ózbekstanda ónermentshiliktiń tikleniwi hám jáne de rawajlanıwda, onıń umıtılǵan bazı túrlerin qayta qayta tiklewde zárúrli áhmiyetke iye boldı.
Ǵárezsizlik dáwirinde xalıq ustalarınıń social -huqıqıy mártebesi de sezilerli dárejede ózgerdi. Bir qatar xalıq ustaları Kórkem Akademiya akademigi degen dańqlı ataqǵa iye boldı. Gansh naǵıs oyıwshılıǵı ustaları Mahmud Usmonov hám Abdurahim Umarov, gúlallar Sharıf Azimov, Xudoyberdi Xaqberdiev (Samarqand), Sharofiddin Yusupov (Rishton), Batır Baltaboev (Xiva), Ullı Rahimov (Tashkent), Shahnoza Móminova (Tashkent), miniatyurachi súwretshiler Niyozali Xolmatov hám Shomahmud Muhamadjonov, zerger Saidahmad Mahmudovlar usılar bolıp tabıladı. "Ózbekstan Respublikası xalıq ustasi" ataǵı engizildi, oǵan birinshi bolıp zerger Fashiddin Akemuhamedov iye boldı. Solay etip, mámleket tárepinen ónermentchilikni nátiyjeli rawajlandırıw ushın zárúr bolǵan barlıq nızamlı hám ekonomikalıq sharayatlar jaratıp berilip atır. Mámleketımızdiń ashıq siyasatı sebepli ónermentler xalıq aralıq fondlar hám shólkemlerdiń ıqtıyarına alındı.
Házirgi dáwirde ónermentshilik ónimleriniń islep shıǵarıw bazarı da qáliplesip atır. Aldınǵı dáwirlerdegi sıyaqlı ónimdiń bul túri xojalıq turmısda óz ornına iye esaplanadı. Áyyemgi dástúriy úrp-ádetlerdiń turmısqa qayta qollanıw etiliwi - dástúrlerdiń turaqlı buyımlarınan esaplanǵan ámeliy kórkem óner úlgilerine bolǵan qızıǵıwshılıqtıń artıwı menen baylanıslı mútajlik zárúrli faktorlardan biri bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, ónermentshilik ónimleri sıylıq bazarınıń negizin, yaǵnıy artbiznes (kórkem óner kommerciyası)nıń tiykarlarınan birin quraydı. Sayaxatshılıq hám de ashıq siyasat sharayatında xalıq dóretiwshiligi úlgileri zárúrli dáramat deregi esaplanadı. Óner menen shuǵıllanıw ónermentke de, mámleketke de ekonomikalıq payda keltiredi. Bunday payıtlarda bárháma da unamsız jaǵdaylardan qashıp bolmaydı. Geyde dástúriy túrde bile-tura kommerciya maqsetlerinde buzıladı. Tarıyxtan qáliplesken buyım sapası san izinen quwıw nátiyjesinde sayızlasadı. Zamanagóy ónermentshilik rawajlanıwınıń jaqtı principlerıden biri - X1X-XX ásirler baslarına tiyisli tán alinǵan eski nızam -qaǵıydalarǵa izbe-iz ámel qılıw; sonıń menen birge, avtorlıq jumıslarında dástúriylikti saqlap, onı jáne de rawajlandırıw bolıp tabıladı. Hár bir usta jumısqa dóretiwshilik penen jandasxan halda, ayrıqsha jańalıq alıp keledi. Gózzallıqtıń óz nızam - qaǵıydaları hám jeke dóretiwshilik usıllar uyǵınlasıwı xalıq dástúrlerin keleshekde rawajlandırıw, xalıq mádeniyatınıń altın miyrasların bayıtıwǵa xızmet etedi.[14]
Xalıq ónermentshiligin rawajlandırıw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırılmaqta. Hár jılı Tashkentte Nawrız, Ǵárezsizlik bayramlarına arnalǵan xalıq ustaları sawda kórgizbeleri ótkerilmekte. Bul jerda tek ǵana Ózbekstannıń bálki Qazaǵıstan, Túrkmenistan hám Qırǵızıstannıń túrli jerlerinen keltirilgen ónermentshilik ónimleri kórsetiliwi menen birge xalıq kórkem ónerine arnalǵan bir qatar kataloglar, albomlar hám monografiyalar baspadan shıǵarılıp atır. Kórgezbelerdiń bul sıyaqlı regionlıq keńeyiwi, dástúriy baylanıslardıń jańasha, zamanagóy basqıshqa kóterilip atırǵanınan dárek beredi.
Ónermentler dáslep Ózbekstan tavar islep shıǵarıwshılar palatasına, keyin Sawda -sanaat palatasına kiredi. Olar arnawlı shólkem - «Ónerment» Respublika awqamına birlestirildi. Ónermentshilik subiektleri Ózbekstanda isbilermenler, ónermentler hám fermer xojalıqlarınıń hár jılı ótkeriletuǵın «Tashabbus» respublika kórik-tańlawında qatnasıp kelmekte.
Aǵash naǵıs oyıwshılıǵı kórkem óneri áyyemgi kórkem óner túrlerinen biri bolıp, óz kórinisin dúnya arxitektorashılıǵında, atap aytqanda, Orta Aziya, Iran, Turkiya, Araviya, Afganistan hám basqa shıǵıs mámleketleri arxitektorshiliǵında kórsetip kelip atır. Ásirese, Orta Aziyada jaratılǵan dóretpeler ayriqsha kórkemligi, kompoziciyasi hám ishleniw usılı menen parıq qıladı. Házirgi kúnde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı dóretpeleri quyashlı Ózbekstanımızda ardaqlanıp, abaylap qáwipsizligi táminlenip atırǵan kóplegen estelikler, ótmishten qalǵan esteliklerine kórkemlik, gózzallıq berip turıptı. Samarqand, Buxara, Tashkent, Qóqon, Marǵilon, Xiva, Qalasısabz hám basqa qalalardaǵı tarıyxıy esteliklerdi qurıw hám bezetiwde isletilgen.
Aǵashqa naǵıs oyıw hám gúl salıw kórkem óneri bárháma ardoqlanıp kelingen.
Házirgi waqıtta aǵash naǵıs oyıwshılıǵı arxitektorası menen bir qatarda úy-ruwzıger buyımlarına bezew beriwde keń qollanılıp atır. Jergilikli dástúrlerdi abaylap, ardoqlap, olardı jańa mazmun menen bayıtatuǵın xalıq ustaları, ásirler dawamında qáliplesip áyyemgi kórkem ónerdiń jetik úlgilerin jaratıp kelmekte.
Aǵash naǵıs oyıwshılıǵında túrli naǵıs usıllarınan paydalanıladı. Hár bir usta ózi jasap, dóretiwshilik etken ertedegi kórkem dástúrlerdiń ayrıqsha táreplerin dóretpelerinde sáwlelendiredi. Xiywalıq xalıq ustaları aǵashtı oyıp naǵıs islewde aǵashdıń tábiyǵıylıǵın saqlap qalǵan, Buxaralıq ustalar bolsa naǵıs oyıp islengen buyımlardı etip, onı altınreńli hám gúmisreńli reńler menen boyaǵan. Qoqanlıq xalıq ustaları aǵashtı oyıp naǵıs salıwda onı orta tereńlikte oyıp islegen. Tashkentlik xalıq ustaları taxta maydanıdaǵı naǵıslardı sheberlik penen sızıqlar arqalı atqarǵan hám xoshiya naǵıslardı kóp isletken.[11]
Milliy ónermentshilik túrleri boyınsha tálimge qoyılǵan wazıypalar tómendegi maqsetlerge qaratıladı:
• ómir hám kórkem óner waqıyalıǵına sezim munasábetin rawajlandırıw;
• kόrkem tusinikti qáliplestiriw, gózzallıq nızamlıqları, seziw qábiletin tárbiyalaw;
• klassik hám zamanagóy kórkem óner haqqındaǵı baslanǵısh bilimlerdi ózlestiriw;
• ózbek, qaraqalpaq hám basqa xalıqlar kórkem mádeniyatınıń kem ushraytuǵın dóretpeleri haqqındaǵı dáslepki bilimlerdi iyelew;
• kόrkem-dóretiwshilik iskerliginiń dáslepki ámeliy bilim hám kónlikpelerin kórsete biliw;
• óner, milliy dástúrler hám jáhán mádeniyatı miyraslarına salıstırǵanda qızıǵıwshılıqtı qáliplestiriw.
Milliy ónermentshilik baǵdarları boyınsha tálimniń mazmunına bolǵan talaplar teoriyalıq hám ámeliy iskerilik kompleksinen qáliplesip, olar tómendegi bilim hám kónlikpelerdi iyelewdi belgileydi:
- milliy ónermentshiliktiń ayrıqsha qásiyetleri;
-xalıq hám professional miynet tálimi ónermentshiliginiń tiykarǵı principlerı;
- milliy ónermentshiliktiń tiykarǵı formaları;
-belgili jergilikli hám de sırt el ilimpazlarınıń milliy ónermentshiliktiń ayriqsha qásiyetlerin ashıp beriwi;
- milliy ónermentshiliktiń túrleri hám olardı rawajlandırıw usılları;
- milliy ónermentshiliktiń usılların iyelew;
-naǵıslar tiykarında jaratılǵan úlgilerdi bir-birine salıstırıwlar;
- milliy ónermentshiliktiń túrlerin bir – birinen ajırata alıw;
- Ózbekstan hám sırt el mámleketleriniń eń ataqlı dóretpelerin biliw;
-15-20 reń atların ayta alıw;
-naǵıslar menen baylanıslı qaraqalpaq milliy ónermentshiliginiń jumısların erkin atqara alıw;
- milliy ónermentshiligik jumısların atqarǵanda túrli material hám usıllardan paydalana alıw;
- úlgiler islengende ózbek ónermentshilik jumıslarınıń milliy kórkem dástúrlerinen maqsetke muwapıq paydalana alıw;
- ózbek hám qaraqalpaq milliy ónermentshilik islerdi atqarǵanda texnika qawipsizligi hám gigiena qaǵıydalarına ámel qılıw;
- úy sharayatında, doslar hám óz teńlesleri ortasında, mektepden tısqarı dógerek shınıǵıwlarında, kórgizbelerde óz úlgilerin kórsetiw;
- milliy ónermentshilik haqqında pikirlew, onı analiz qılıw, naǵıslar salınıp islep shıǵılǵan buyımlarǵa salıstırǵanda óz munasábetin bildiriw;
- milliy ónermentshiligi haqqındaǵı ádebiyatlar menen tanısıw;
- milliy ónermentshilik buyımların soǵıwda milliy naǵıslarınan paydalanıp biliw, jeke pikirlerin awızsha yamasa jazba túrde ańlatıw, ózlestirilgen bilim hám kónlikpelerden ámeliy iskerlikte, kúndelik turmısda paydalana biliwinen ibarat.
Xalıq ónermentshiligi pánin oqıtıwda oqıwshılardı pikirlewge, dóretiwshilikke, oylawınıń keńeyiwine hám ónermentshiliktiń bir qansha túri menen tanıstırıladı, qaraqalpaq milliy ónermentshiligi búgingi kúnde aktual máselelerden esaplanadi. Milliy ónermentshilik tógarak jumısları kolledjlerde, ulıwma bilim beriw mekteplerinde shólkemlestirilse, mámleketımızde oylawı keń dóretiwshi áwladtı qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye boladı.
Chex pedagogı Yan Amos Komenskiy XVII asirde-aq: «Biz barlıq bilimlerimizdi intellektual pikirler menen bekkemlep barıwımız kerek, sonda ekileniwge de, esten shıǵıwǵa da múmkinshilik qalmaydı» degen edi.
Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyatı ataqlı izertlewshilerdiń S. P. Tolstov, P. P. İvanov, T. A. Jdanko hám basqalardıń miynetlerinde bul xalıqtıń payda bolıwınıń quramalı tarıyxıy jolı hám rawajlanıwı boyınsha óz usınısların bergen.
Orta Aziya xalıqlarınıń ónermentshilikde paydalanılatuǵın naǵıslarınıń kórinisi mánisin biliw ushın jáhánniń kóplegen ilimpazları shuǵıllanbaqta. venger alımı Olmashi hám nemets alımı Korun «Qoy burji» naǵısınıń mánisin, qoy burjina uqsaslıǵı sebepli sonıń mánisin ańlatadı degen. Leningrad alımı Shkayder «Qoy burji» naǵısınıń mánisin «Turmıs teregi» ekenligin orta asirde Irannan shıqqanlıǵın aytqan.[7]
Qırǵız naǵıslarınıń mánisinde haywanot dúnyası ósimlikler hám tábiyatdaǵı kórinisler bekkemlengen bolsa, súwretshi Ridin tarıyxshı Berishtami toqıwshınıń óziniń xojalıǵında bolatuǵın kúndegi jumısların naǵıslar menen kórsetken naǵısı ekenin aytıp ótken. Sol shamalarǵa qaray qaraqalpaq hayal-qızlarınıń kestelep tigiw naǵıslarınıń túrlerin tórtke bólemiz.
1. Ósimlik naǵısı
2. Haywanat dúnyası
3. Geometriyalıq forma
4. Úy-ruwzıger úskenelerden alınǵan naǵıslar