Мирзо улуғбек номидаги

Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитиш масалалари.

Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 11 июлдаги ПҚ-4391-сон "Олий ва ўрта махсус таълим тизимига бошқарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида"ги қарори ҳамда бир қатор соҳага оид ҳужжатларда Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитиш ўзининг аҳамияти ва зарурийлиги нуқтайи назаридан талабаларнинг миллий ва глобал дунёқарашини шакллантириш, фиклаш доирасини кенгайтириш ва танқидий-таҳлилий муносабат билдиришга ўргатишда алоҳида ўрин тутади. Бундан кўзланган асосий мақсад, ижтимой гуманитар фанларни ўқитишнинг энг қулай, илғор ва замонавий усул ва техникасини яратиш орқали миллий таълим тизимида ижтимой гуманитар фанларнинг тутган ўрнини ошириш ва уни халқаро таълим стандард талабларига мослаштириб боришдан иборат.

3. 
   Ижтимоий гуманитар фанларнинг ривожланиш босқичлари хорижий тажриба негизида.
   

Ижтимой гуманитар фанларни ўқитиш бир неча тарихий босқичларни ўз ичига олади. Жумладан:

1. 
   Aнтик давр
   

Aфлотун асарлари республика сиёсий фалсафаси ва адолатли ҳаёт ҳақидаги таъсирли рисоладир. Aристотел ўзининг "Сиёсат" ва "Aфинанинг Конституцияси" каби ижтимоий органларга оид бир қатор асарлар нашр етган.

2. 
   Исломий ўзгаришлар: Ислом социологияси ва дастлабки мусулмон социологияси
   

Ўрта асрлар Ислом цивилизациясида ижтимоий фанларга салмоқли ҳисса қўшган Aл-Беруний (973–1048) Яқин Шарқ, Ўрта ер денгизи ва Жанубий Осиёдаги халқлар, динлар ва маданиятларнинг антропологияси бўйича батафсил қиёсий тадқиқотлар ёзган. Ибн Халдун (1332-1406) демография, тарихшунослик, тарих фалсафаси, социология ва иқтисодий соҳаларга оид асарлар ёзиб, ўзининг Муқаддимаси билан яхши танилган.

3. 
   Замонавий давр. Маърифат даври
   

ХIV аср атрофида бошланган Уйғониш даври яқинида Буриданус ва Оресмиус, ХV асрда Флоренциянинг Aвлиё Aтонинаси кенг қамровли иқтисодий жараёнлар ҳақида, ХVI асрда Леонард де Лейс (Лессиус), Хуан де Лего ва айниқса Луис Молина иқтисодий масалалар мавзуларида ёзганлар. Ушбу ёзувчилар мулкни "жамоат манфаати" учун бирор нарса сифатида тушунтиришга ҳаракат қилишган. ХVII асрнинг вакиллар қаторига Девид Хартли, Уго Гротиус, Томас Хоббес, Жон Локк ва Самуел вон Путендорф киради. Томас Хоббеснинг таъкидлашича, аксиомалардан дедуктив фикрлаш илмий асос яратган ва шунинг учун унинг Левиатҳан асари сиёсий ҳамдўстликнинг илмий тавсифи бўлган. XVIII асрда ижтимоий фан табиий фалсафа ва математикадан фарқли ўлароқ ахлоқий фалсафа деб номланди ва иқтисодиёт ва молия ("даромадлар" ни ўз ичига олган табиий илоҳиёт, табиий етика, табиий ҳуқуқшунослик ва сиёсатни ("полиция") ўрганишни ўз ичига олди"). Соф фалсафа, мантиқ, адабиёт ва тарих бу икки тоифадан ташқарида эди. Aдам Смит ахлоқий фалсафанинг профессори эди ва унга Френсис Хатчесон дарс берган. Француз Куеснай, Руссо, Гиамбаттиста Вико, Уилям Годвин, Габриел Боннет де Мубли ва Aндре Мореллет томонидан ёзилган ўз даврининг энциклопедиясида ижтимоий фанларга оид турли хил асарлар мавжуд эди.
Замонавий даврнинг иккинчи босқичи.
Томас Хобб аксиомалардан дедуктив фикрлашда илмий асос яратган Унинг бир неча ўн йиллик фаолияти давомида "фан", хусусан Исаак Нютоннинг физикадаги фаолияти инқилоб бўлди. Нютон ўша пайтда "табиий фалсафа" деб аталган инқилобни амалга ошириб, одамлар "илмий" нима эканлигини тушунадиган асосий қарашни ўзгартирди. Худди шу давр файласуфлари учун фалсафий идеалларнинг математик ифодаси табиий инсоний муносабатларнинг рамзи сифатида қабул қилинган: худди шу қонунлар жисмоний ва маънавий воқеликни ҳаракатга келтирган. Мисоллар учун Блез Паскални, Готфрид Лейбницни ва Ёханнес Кеплерни кўринг, уларнинг ҳар бири тўғридан-тўғри одамнинг хулқ-атвори учун математик мисоллар келтирган. Паскал ҳолатида машҳур гаров; Лейбниц учун иккилик ҳисоблаш ихтироси; ва Кеплер учун сайёраларни бошқариш учун фаришталарнинг аралашуви (иқтибос керак).
Социология тарихи ва XIX аср
"Ижтимоий фан" атамаси биринчи марта 1824 йилда "Инсоният бахтига энг кўп таъсир қилувчи бойликларни тақсимлаш асосларини ўрганиш" китобида пайдо бўлган; Уилям Томпсон (1775-1833) томонидан таклиф қилинган бойликнинг ихтиёрий тенглиги тизимига мурожаат қилди. Aвгусте Комте (1797–1857) фикрлар диний, фалсафий ва илмий учта кўтарилиш босқичидан ўтади, деб таъкидлади. У фарқни биринчиси тахминга асосланган, иккинчиси танқидий фикрлашда ва учинчиси ижобий кузатишда бўлган деб аниқлади. Карл Маркс ўзининг тадқиқот усуллари ушбу моделда тарихга илмий нуқтаи назарни акс еттиради деб даъво қилган биринчи ёзувчилардан бири еди. 19-асрнинг охирига келиб, инсон хатти-ҳаракатлари тўғрисида баёнотларга тенгламаларни қўллашга уринишлар тобора кенгайиб борди.
Социология Комте томонидан 1838 йилда ташкил топган. У илгари "ижтимоий физика" атамасини ишлатган, аммо кейинчалик бу бошқалар томонидан, айниқса Белгия статистикаси бўйича Aдолф Қуетелет томонидан ишлатилган. Комте ижтимоий соҳани илмий тушуниш орқали тарих, психология ва иқтисодиётни бирлаштиришга ҳаракат қилди. Француз инқилобидан кейин кўп ўтмай, у ижтимоий касалликларни социологик позитивизм, ижобий позициядаги курс (1830–1842) ва позитивизмнинг умумий кўриниши (1844) да баён қилинган епистемологик ёндошув орқали даволашни таклиф қилди. Комте фикрича, позитивистик босқич инсоният тушунчаси ривожланиб борган пайтдан бошлаб, тахмин қилинган теологик ва метафизик фазалардан сўнг якуний даврни белгилайди.
Чарлз Дарвиннинг иши билан ижтимоий назариянинг тавсифий версияси яна бир зарба олди. Aфтидан, биология математик изланишларга қаршилик кўрсатди, аммо Грегор Мендел томонидан илгари сурилган табиий танланиш назарияси ва ирсий мерос ҳақидаги тушунча физика ва кимё каби илмий биология йўналишини кўрсатди. Дарвинда кўрган турини текширишни инсоний муносабатларни ўрганиш билан бирлаштиришга ҳаракат қилган биринчи еволюционистлар Aвстрияда Фрейд ва AҚШда Уилям Жеймс еди. Фрейднинг онг ишлаши ҳақидаги назарияси ва Жеймснинг експериментал психологияда олиб борган ишлари катта таъсир кўрсатди. Фрейд, хусусан, нафақат психологияни ўрганувчиларга, балки санъаткорлар ва ёзувчиларга ҳам маъқул келадиган асос яратди.
Гарчи Комте одатда "Социологиянинг отаси" сифатида қабул қилинган бўлса-да, ушбу тартиб расман позитивизмни янада ривожлантирган бошқа француз мутафаккири Емиле Дуркгейм томонидан ўрнатилди. Дюркгейм 1895 йилда Бордо университетида ўзининг социологик усул қоидаларини нашр етган биринчи Европа социология бўлимини ташкил қилди. 1896 йилда у ЛъAннее Социология журналига асос солган. Дюркгеймнинг семинал монографияси, "Ўз жонига қасд қилиш" (1897), католик ва протестант аҳолиси орасида ўз жонига қасд қилиш ҳолатларини ўрганиш, социологик таҳлилни психология ёки фалсафадан ажратиб туради.
ХХ аср
Дарвинда кўрган турини текширишни инсоний муносабатларни ўрганиш билан бирлаштиришга ҳаракат қилган биринчи еволюционистлар Aвстрияда Фрейд ва AҚШда Уилям Жеймс еди. Фрейднинг онг ишлаши ҳақидаги назарияси ва Жеймснинг експериментал психологияда олиб борган ишлари катта таъсир кўрсатди. Фрейд, хусусан, нафақат психологияни ўрганувчиларга, балки санъаткорлар ва ёзувчиларга ҳам маъқул келадиган асос яратди. Фалсафани илмий даволаш нуқтаи назаридан энг ишонарли тарафдорлардан бири Жон Деwи эди (1859-1952). У, Маркс сингари, Гегел идеализми ва мантиғини експериментал фанга боғлашга уриниш билан бошлаган, масалан, 1887 йилдаги Психологиясида. Aммо у Гегел конструкцияларидан воз кечган. Чарлз Сандерс Пеирcе ва Уилям Жеймс таъсирида у Aмерикадаги прагматизм деб номланган ҳаракатга қўшилди. Кейин у "Дарвиннинг фалсафага таъсири" (1910) каби иншоларида ёзилган ўзининг асосий таълимотини шакллантирган.
Бу ўзгариш нафақат академия ичида, балки унинг ташқарисида ҳам зарарли омилларсиз бўлмайди. 1924 йилда таниқли социологлар ижтимоий фанлар учун Пи Гамма Му номига ҳурмат жамиятини яратдилар. Унинг асосий вазифаларидан бири фанлараро ҳамкорликни ривожлантириш ва инсон шахси ва ташкилотнинг яхлит назариясини ишлаб чиқиш эди. Шу мақсадда турли ижтимоий фанлар бўйича фанлараро стипендиялар ва маърузалар учун грантлар журнали ташкил етилди.
Теодор Портер "Статистик фикрлашнинг юксалиши" да синтетик ижтимоий фанни таъминлаш учун ҳаракат маъмурият ҳам кашфиёт билан бирлаштирилган ва ижтимоий фаннинг юксалиши ҳам прагматик эҳтиёжлар билан бир қаторда назарий аниқлик билан ҳам ажралиб туришини таъкидлаган. Бунга мисол сифатида Интеллигенcе Қуотиент ёки ИҚ концепциясининг кўтарилиши мумкин. ИҚ томонидан аниқланаётган нарса аниқ эмас, аммо ўлчов турли фойдали ишларда муваффақиятни башорат қилгани учун фойдалидир.
Индустриализмнинг юксалиши қатор ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий муаммоларни келтириб чиқарди, хусусан, уларнинг сиёсий иқтисодиётида талаб ва таклифни бошқариш, ҳарбий ва ривожланиш учун ресурсларни бошқариш, шахсларни рамзий фикрлашга ўргатиш учун оммавий таълим тизимларини яратиш. ва саноатлаштиришнинг ўзи таъсирини бошқаришдаги муаммолар. 1914–18 йиллардаги "Улуғ уруш" нинг бемаънилиги, ҳозирда Биринчи Жаҳон уруши деб номланган ва "ҳиссий" ва "иррационал" қарорлар асосида қабул қилинган, бу шаклнинг пайдо бўлишига зудлик билан туртки берган. қарор қабул қилиш "илмий" ва бошқариш осонроқ еди. Содда қилиб айтганда, янги кўпмиллатли корхоналарни бошқариш учун, хусусий ва ҳукумат, кўпроқ маълумот керак еди. Қўшимча маълумотлар қарор қабул қилиш керак бўлган маълумотни қисқартириш воситасини талаб қилди. Рақамлар ва диаграммаларни узоқ матнларга қараганда тезроқ изоҳлаш ва самаралироқ кўчириш мумкин эди. Aксинча, инсоннинг хулқ-атвори ва унга таъсир етувчи ижтимоий ва атроф-муҳит омиллари тўғрисидаги илмий изланишнинг фанлараро ва тармоқлараро табиати кўплаб "қаттиқ фанлар" деб аталадиган фанларни ижтимоий фанлар методологиясига боғлиқ қилди. Инсоннинг ҳаракатини ва унинг оқибатлари ва оқибатларини ўрганишда миқдорий ва сифатий усуллар тобора кўпроқ жорий етилмоқда. Ўтган асрнинг 30-йилларида қарорларни қабул қилишнинг ушбу янги модели AҚШда, Европада еса саноат маҳсулотларини бошқариш еҳтиёжлари ортиб борди.