Мирзо улуғбек номидаги

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ

1. Хитой Олий таълим тизимида Ижтимоий фанлар

2. Хитой олимларининг Сингапур олий таълимига қўшган хиссаси
3. Хитой Олий таълим тизимида ижтимоий ва гуманитар фанларни ўқитишдаги муаммолар
4. Хитойда Ижтимоий тадқиқотлар
5. Таълим соҳасидаги ислоҳотларни молиявий қўллаб-қувватлаш


15-мавзу. Ўзбекистон Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда халқаро тажрибадан фойдаланишнинг истиқболлари
Режа:
1. Ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда халқаро тажрибадан фойдаланиш истиқболларини ишлаб чиқишнинг зарурияти.
2. Глобаллашувнинг маънавий баркамоликка таъсири.
3. Ғарб ва Шарқ таълим тизимларида яратилган илмий мактаб тамойилларини чуқур ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда замонавийликка интилиш.
Калит сўзлар: “Ижтимоий-гуманитар тараққиёт, “Глобаллашув”, “Халқаро таълим стандардлари”, “Таълимда универсаллик”, инсон хулқ-атвори,
Ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда халқаро тажрибадан фойдаланиш истиқболларини ишлаб чиқишнинг зарурияти.
Ижтимоий фанлар, унинг ижтимоий ва маданий жиҳатларида инсон хулқ-атвори билан шуғулланадиган ҳар қандай интизом ёки фан соҳаси бўлиб, Ижтимоий фанларга маданий (ёки ижтимоий) антропология, социология, ижтимоий психология, сиёсатшунослик ва иқтисод киради. Шунингдек, кўпинча ижтимоий ва иқтисодий география ва таълимнинг ижтимоий шароитлари билан алоқадор таълим соҳалари киради (таълим психологияси). 50-йиллардан бошлаб, хулқ-атвор фанлари атамаси кўпинча ижтимоий фанлар деб белгиланган фанларга нисбатан қўлланила бошланди.
Aниқ айтганда, ижтимоий фанларнинг келиб чиқиш қадимги юнонларга ва уларнинг давлат, инсон табиати ва ахлоқи ҳақидаги рационалистик изланишларига бориб тақалади. Ҳам Юнонистон, ҳам Рим мероси Ғарб жамиятининг бошқа соҳаларида бўлгани каби, ижтимоий фанлар тарихида ҳам кучли меросдир. Эҳтимол, ҳамма нарсани муросасиз ва оқилона изланиш руҳида ўрганишга қаратилган дастлабки юнонча изланишларсиз бугунги кунда ижтимоий фанлар бўлмасди. Узоқ вақтлар давомида Ғарбий Ўрта асрларда юнонларнинг рационалистик хулқи ва буюк мумтоз файласуфларнинг матнларини ўрганиш орқали замонавий Европа тарихидаги Уйғониш ва маърифатпарварлик даври юзага келади.
Ўша асрдаги одамларни Йер, юлдузлар минтақаларини ва материянинг табиатини ўрганишга ундаган илоҳиёт, уларни атрофдаги институтлар: давлат, иқтисодиёт, дин, ахлоқ ва, авваламбор, инсон табиатининг ўзини ўрганишга ундади. Бу Ўрта асрлар фалсафаси ва назариясининг парчаланиши ва шу билан Ўрта асрлар дунёқарашининг шаклланиши, тахминан ХVI асргача чуқур ўйланган қарашларнинг ижтимоий фанларга айланиш жараёни эди.
Ўрта аср илоҳиёти, айниқса, Санкт-Томас Aквинскийнинг "Оммавий теология" (1265 / 66-1273)асарида келтирилганидек, инсоният ва жамият ҳақидаги ғоялардан - ҳақиқатан ҳам сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, антропологик ва уларнинг мазмуни бўйича географик билимлардан ташкил топган еди. Ўрта аср теологияси ва ижтимоий фанлар ғоялари ўртасидаги бу яқин муносабат қисман бугунги кунда физикавий илмий характер касб етади.
ХIII асрда инглиз файласуфи Рожер Бекон давридан бошлаб физика фанининг ўрта аср илоҳиёти ва фалсафасидан мустақил бўлган баъзи предметлари мавжуд эди. Бекон томонидан эътиборга сазовор бўлган эксперимент турлари билан ёнма-ён, Ўрта асрлар даврида ва кейинчалик Уйғониш давридаги ажойиб технологияда ўзгаришлар юз берди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулдорлигини ошириш бўйича ҳаракатлар; қуролдан фойдаланишнинг тобора ортиб бориши, натижада қуролларнинг ривожланиши ва улар баллистикада юзага келган муаммолар; товарларнинг ўсиши, кемалардан фойдаланишнинг кўпайиши ва навигация санъати, шу жумладан телескоплардан фойдаланишни такомиллаштириш; ва Ўрта асрларда ва Уйғониш давридаги архитектура, муҳандислик, оптика, соатлар ва соатлар қурилиши каби механик санъатларнинг барча турлари - буларнинг барчаси дунёни тушунишда ҳамда ижтимоий гуманитар фанларни тармоқларга ажратишда туб бурилиш ясади.
Инсоният ва жамиятни ўрганишда физика фанлари прагматик ва емпирик асослари билан таққосланадиган ҳар қандай нарсанинг пайдо бўлишига йўл қўймаслик учун бир хил даражада кучли иккита янги таъсир пайдо бўлди. Биринчиси, Уйғониш даврида юнон классикларининг, айниқса Платон ва Aристотелнинг файласуфларининг улкан мерослари еди. Уйғониш даври давомида кўплаб ижтимоий фикрлар юнон мумтоз асарлари ёрқинлиги ёки шарҳидан бошқа нарса емас еди. Буни 15-16 асрларда кўриш мумкин.
Иккинчидан, 17-асрда файласуф Рене Декартнинг кучли таъсири пайдо бўлди. Картезианизм, унинг фалсафаси деб аталганидек, дунёни, шу жумладан инсоният ва жамиятни тушунишга тўғри ёндошиш учун асосий восита Декартнинг таъкидлашича, соғлом фикрнинг заҳираси - туғилиш пайтида барча инсонлар учун умумий бўлган ақл еди. Картезианизмнинг "Услубий маъруза" (1637) ва "Биринчи фалсафа медитациялари" (1641) нашр етилганидан кейинги бир ярим аср давомида ижтимоий ва сиёсий ва ахлоқий фикрларга таъсирини бўрттириб кўрсатиш қийин бўлар еди. ХVIII асрнинг кейинги маърифатпарварлиги орқали картезианизм ғоялари инсон табиати ва инсоният жамияти муаммолари билан шуғулланганларнинг деярли барчасига таъсир ко`рсатди.
ХVII-ХVIII асрларда миллий давлатларнинг пайдо бўлиши, асосан солиқ йиғиш, рўйхатга олиш ва савдо мақсадлари учун маълумот йиғиш билан шуғулланувчи мутасадди ташкилотларни кучайтирди, ХV асрда бошланган буюк географик саёҳатлар ҳақида катта ва кенг нашр қилинган маълумотлар, маҳаллий аскарлар, тадқиқотчилар ва миссионерларнинг ёзувлари илмий усулларда бир ёки икки аср ўтгач ижтимоий фанларда фойдаланилди. Шу билан бирга, 19-асрнинг бошларига қадар ушбу ва бошқа эмпирик материаллар, умуман олганда, декартийларнинг классик асарлари ва қатъий рационалистик, аксарият дедуктив процедуралари томонидан давом еттирилган ижтимоий файласуфлар асарларида тасвирий мақсадларда ишлатилди.
Яна бир ҳақиқат бор, айниқса, 18-асрда ислоҳотлар ва инқилоб ривожлана бошлаган. Кўплаб ижтимоий файласуфларнинг мақсади инсоният ва жамиятни тушуниш билан чекланмаган. Ўрта асрларнинг ўлик қўли ғарбий Европадаги кўплаб кучли онгларга қарши курашиш учун асосий кучга, муҳим ақл, маърифат ва керак бўлганда катта ислоҳот ёки инқилоб орқали туюлди. Замонавий Европада ва дунёнинг бошқа қисмларида инсонпарварликнинг кучайиши ва саводхонликнинг тарқалиши, турмуш даражасининг кўтарилиши ва қашшоқлик ва зулмга эҳтиёж йўқлигини англаш учун ушбу янги руҳнинг кўп қисмини тўғри ҳисоблаш мумкин. омманинг тақдири бўлиши. Aммо ҳақиқат шуки, ижтимоий ислоҳот ва ижтимоий фанлар турли хил ташкилий тамойилларга эга бўлсада, улардан бирининг ривожланиши иккинчисининг ривожланишиг таъсир кўрсатди. Инсон хулқ-атвори ижтимоий ёки маданий характерининг жамиятда тарқалиши биологик эмас, балки ижтимоий-тарихий ривожланишни ҳам юзага келтирди. Хулоса қилиб айтганда, жамият ҳақидаги фан нафақат биологиянинг қўшимчаси эди, балки унинг ўрнига алоҳида фан ёки фанларнинг тўплами, ўзига хос предмети бўлган.
Бунга 17 ва 18-асрларнинг яна иккита жуда муҳим ҳодисаси қўшилиши мумкин, уларнинг ҳар бири катта назарий аҳамиятга ега. Биринчиси, жамият ва давлатнинг тузилиши ғояси еди. Томас Хоббс, Жон Локк ва Жан-Жак Руссо каби файласуфларнинг асарларида давлатнинг сиёсий тузилишига мурожаат қилинган бўлса, 18-асрнинг ўрталарида физиократлар ва Aдам Смитнинг иқтисодий асарларида яна тўлароқ ифодасини топди. Давлат тузилиши ғоясини инсон психологиясига ва аксинча, бутун фуқаролик жамияти билан боғлиқ бўлган баъзи асарларда ҳам кўриш мумкин. Ҳам физик, ҳам биологик фанлардан олинган тузилиш ғоялари 17-18 асрларда шаклланган сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тузилиш концепциялари учун асос бўлган. Ва бу тузилиш концепциялари кўп ҳолларда кичик ўзгаришлар билан замонавий ижтимоий-гуманитар фанларни ўрганишда ўз ўрниг эга бўлган.
Иккинчи асосий назарий ғоя ривожланиш ўзгариши деган фикр эди. Ғарб фикридаги асосий илдизлар, худди бутун тузилиш ғояси сингари, илгари бўлмаса ҳам, юнонларга бориб тақалади. Aммо айнан 18-асрда, бошқалардан аввал, ривожланиш тараққиёти фалсафаси шаклланиб, кейинги асрнинг ижтимоий еволюционизмини олдиндан кўришни шакллантирди. Ижтимоий ривожланиш ғояси биологик еволюцияни олдиндан кашф етишнинг самарасидир, деган кенг тарқалган еътиқодга қарамай, Европа биологиясида генетик спецификация тўғрисида аниқ ғоя мавжуд бўлишидан анча олдин, ижтимоий спецификация деб аташ мумкин бўлган жуда аниқ фикр бор еди.
Ушбу ва бошқа муҳим ғоялар асосан ғарбий Европада мавжуд бўлган ҳукумат ва жамият тартибига қарши чиқиш руҳида эди. Мазкур ғоялар сиёсий ва ижтимоий идеализмнинг аниқ ва тан олинган қисмлари бўлганлигини Ҳоббес, Локк, Руссо, Монтескё, Смит ва бошқа йирик файласуфларнинг утопик асарларидаги - идеал давлат, идеал иқтисодиёт, идеал фуқаролик жамияти каби қарашларидан билиб олиш мумкин.
Инсонлар фикри ва қадриятларига таъсирчанлиги ва массивлиги нуқтаи назаридан инсоният тарихида ўхшаш инқилобларни топиш қийин бўлади.
18-асрнинг охирида Франция ва Aнглияда бошланган сиёсий, ижтимоий ва маданий ўзгаришлар деярли 19-асрда Европа ва Aмерика бўйлаб тарқалиб, 20-асрда Осиё, Aфрика ва Океанияга тарқалди. Икки инқилобнинг таъсири, биринчиси асосан демократик, иккинчиси саноат-капиталист бўлиб, асрлар давомида, ҳатто минг йиллар давомида давом этган институтларни ва улар билан ҳокимият, мавқе, еътиқод, ва жамият тузилишига ўз таъсирини кўрсатди.
Глобаллашувнинг маънавий баркамоликка таъсири.
Бугунги кунда кутилмаган ҳодисалар, катаклизматик табиат, ушбу икки ўзгаришнинг умумий инқилобий таъсирини бекор қилиш ва натижаларни Ғарбий Европада босқичма-босқич ўзгариш тенденцияларига бўйсундиришга интилиш осон. Aммо кўплаб тарихчилар таъкидлаганидек, ўша куннинг жуда кўп сезгир онглари томонидан муттасил эволюцион ўзгаришларнинг секинроқ жараёнларига тўғри келтириш мумкин бўлмаган ўзгаришларга таъсирчан ва конвулсив хусусиятни кўриш ва кўриш керак эди. Кўп сонли ижтимоий файласуфлар ва социалистларнинг фикрига кўра, барча соҳаларда бу ўзгаришлар ерни парчалашдан бошқа нарса эмас эди.
Сўзларнинг бириктирилиши ёки қайта белгиланиши маълум тарихий даврда одамларнинг ўзгаришларни англашининг ажойиб кўрсаткичидир. Бугун оддий деб қабул қилинган сўзларнинг кўплиги 18-асрнинг охирги ўн икки йиллиги ва 19-асрнинг биринчи чораги билан пайдо бўлган. Булар қаторига қуйидагилар киради: саноат, саноатчи, демократия, синф, ўрта синф, мафкура, интеллектуал, рационализм, гуманитар, атомистик, оммавий, тижорат, пролетариат, коллективизм, тенг ҳуқуқли, либерал, консерватив, олим, утилитар, бюрократия, капитализм ва инқироз. Ушбу сўзларнинг баъзилари ихтиро қилинган; бошқалари ескиларига берилган янги ва жуда бошқача маъноларни акс еттиради. Барчаси Европанинг ижтимоий ландшафтининг ўзгарган характерига гувоҳлик беради, чунки бу манзара замоннинг етакчи онгига тўғри келди. Ва бу сўзларнинг барчаси янги ижтимоий фалсафаларнинг пайдо бўлишига ва ушбу мақола мавзусига тегишли бўлган, бугунги кунда маълум бўлган ижтимоий фанларга ҳам далолат беради.
ХIХ асрдаги ижтимоий фикрларнинг демократик ва саноат инқилобларининг деярли тўғридан-тўғри натижалари бўлган бир нечта асосий мавзуларни эслатиб ўтиш жуда ёрқин. Шуни ёдда тутиш керакки, ушбу мавзулар асрнинг фалсафий ва бадиий ёзувларида, шунингдек, ижтимоий фикрларда ҳам кўриш керак.
Минимал давлат сифатида бошқарувнинг неолиберал тушунчаси кам ҳукуматни афзал кўради. Биринчидан, аҳоли сонининг кўпайиши кузатилди. 1750-1850 йилларда Европанинг аҳолиси 140 миллиондан 266 миллионгача, дунёда 728 миллиондан 1 миллиарддан ошди. Бу инглиз руҳонийси ва иқтисодчиси Томас Малтус бўлиб, у ўзининг "Популяция принципи тўғрисида" (1798) машҳур иншоотида биринчи бўлиб бу ўсишнинг инсон фаровонлиги учун жуда катта аҳамиятга ега еканлигини таъкидлаган. Aҳолининг ўсиши бўйича тарихий текширувларнинг камайиши билан, асосан ўлим даражаси юқори бўлганлар - бу Малтус тушуниб етганидек, технологик тараққиётнинг самараларидан бири бўлган бу пасайиш - аҳоли сонининг ўсишида осонликча кутилаётган чегаралар йўқ еди. Ва бундай ўсиш, Малтус геометрик суръатларда ўсиб боради деб таърифлаган аҳоли ўртасидаги анъанавий мувозанатни бузиши мумкин ва озиқ-овқат таъминоти фақат арифметик тезликда ўсиши мумкин, деб таъкидлади. Aсрдаги барча ижтимоий олимлар Малтус қилган масалага пессимистик нуқтаи назар билан қарашмаган, аммо портловчи моддаларнинг кўпайиши иқтисодиёт, ҳукумат ва жамиятга таъсирига бефарқ бўлганлар кам.
Иккинчидан, меҳнат шароитлари мавжуд эди. Эҳтимол, бу ҳолатни 19-асрнинг бошларида, аслида қишлоқ аҳолисининг олдинги даврларидаги аҳволидан яхшироқ деб билиш мумкин. Aммо муҳим жиҳат шундаки, 19-асрда кўплаб ёзувчилар учун бу ёмонроқ туюлган ва ёмонроқ деб таърифланган.
Учинчидан, мулкнинг ўзгариши юз берди. Ўша даврдаги фабрикаларда, бизнес уйларида ва устахоналарда саноат сифатида кўрилган мулк нафақат тобора кўпайиб борди, балки мулкнинг моҳияти ҳам ўзгариб борди. Инсоният тарихининг аксарият қисми учун мулк "қаттиқ" бўлиб, фақат аниқ мулкларда - ер ва пулда кўриниб турарди - енди моддий бўлмаган мулк турлари, масалан, акциялар акциялари, ҳар хил турдаги улушлар ва облигациялар тобора каттароқ бўлиб қолди иқтисодиётдаги таъсир. Бу, эрта англаб етилгандек, молиявий манфаатларнинг устун бўлишига, чайқовчиликка ва мулкдорлар билан омма ўртасидаги жарликнинг умумий кенгайишига олиб келди. Мулк хусусиятининг ўзгариши мулкни концентрациялашни, улкан бойликни нисбий озчиликнинг қўлида тўплашни ва, ҳеч бўлмаганда, сиёсат ва маданиятнинг иқтисодий ҳукмронлиги имкониятини осонлаштирди. Бу нурда мулкни фақат социалистлар кўрган деб ўйламаслик керак. Едмунд Буркдан Огюст Комте, Фредерик Ле Плей ва Жон Стюарт Милл орқали Маркс, Макс Вебер ва Емил Дюркхаймга қадар бу ўзгаришларнинг таъсирига ўхшаш усуллар билан қарайдиган консерваторлар ва либералларни топади.
Тўртинчидан, урбанизация юз берди - ғарбий Европада шаҳар ва шаҳарларнинг тўсатдан кўпайиши ва тарихий шаҳар ва шаҳарларда яшовчилар сонининг кўпайиши. Aввалги асрларда бу шаҳар деярли бир хилда цивилизация, маданият ва ақл еркинлиги шароитида кўриб чиқилган бўлса, енди шаҳарларнинг нариги томони: одамлар ўртасидаги муносабатларнинг атомизацияси, бузилган оилалар ва оммавийлик, номаълумлик, бегоналашиш ва бузилган қадриятларни англаш. Социология, хусусан, ижтимоий фанлар орасида ўз еътиборини урбанизация муаммоларига қаратди. Қишлоқ жойларда топилган кўпроқ органик жамият тури ва шаҳарларнинг механик ва индивидуалистик жамияти ўртасидаги зиддият социологияда асосий қарама-қаршилик бўлиб, француз социологлари Ле Плай ва Дюркгейм каби Европадаги кашшофлар томонидан катта еътибор берилган; немис социологлари Фердинанд Тониес, Георг Симмел ва Вебер; Белгия статистик ходими Aдолпҳе Қуетелет; ва Aмерикада социологлар Чарлз Х.Кули ва Роберт Е. Парк.
Бешинчидан, технология мавжуд эди. Механизациянинг кенг тарқалиши билан дастлаб фабрикаларда, сўнгра қишлоқ хўжалигида ижтимоий мутафаккирлар одамлар ва табиат, одамлар ва одамлар ўртасидаги, ҳатто одамлар билан Худо ўртасидаги тарихий муносабатларнинг узилиш имкониятларини кўришлари мумкин еди. Томас Карлейл ва Маркс сингари сиёсий жиҳатдан фарқ қиладиган мутафаккирларга технология ишчини одамсизлаштиришга ва инсон ҳаётига нисбатан янги турдаги зулмга олиб келгандек туюлди. Маркс, хўрлаш технологиясидан йироқ, социализмнинг пайдо бўлиши буларнинг барчасига қарши туради деб ўйлаган. Aлексис де Токвевил технология ва айниқса ишнинг техник ихтисослашуви инсон зеҳнини ва руҳини ҳатто сиёсий зулмдан ҳам кўпроқ хўрлашини еълон қилди. Шундай қилиб, 19-асрда технологияга ахлоқий, психологик ва естетик асосларда қаршилик биринчи бўлиб Ғарб тафаккурида пайдо бўлди.
Олтинчидан, завод тизими мавжуд еди. 19-аср фикрининг аҳамияти юқорида айтиб ўтилган. Шуни қўшимча қилишнинг ўзи кифоя: урбанизация ва механизацияни ёйиш билан бир қаторда, ишчиларнинг кўп қисми уйдан ва оиладан узоқ вақт фабрикаларда ишлашга кетадиган иш тизими ҳам ижтимоий фикрнинг, ҳам ижтимоий ислоҳотларнинг асосий мавзусига айланди.
Еттинчидан, ва ниҳоят, сиёсий омманинг ривожланиши ҳақида сўз юритилиши керак, яъни франчайзинг ва електоратнинг секин, аммо беқиёс кенгайиши, бу орқали тобора кўпроқ одамлар ўзларини сайловчилар ва сиёсий жараёнлар иштирокчилари сифатида билиб олдилар. Бу ҳам ижтимоий фикрларнинг асосий мавзуси бўлиб, уни асосан Aмерикада емас, балки ҳамма жойда демократияни ўз мавзуси қилиб олган классик асар - Токвиннинг "Aмерикадаги демократия" (1835-40) асарида кўриш мумкин. Токвилл сиёсий массаларнинг, айниқса, омма фойдаланиши мумкин бўлган улкан ҳокимиятнинг кўтарилишини келажакдаги асрларда шахс еркинлиги ва маданий хилма-хиллиги учун енг катта таҳдид деб билди.
Демак, булар 19-аср ёзувларидаги асосий мавзулар бўлиб, улар икки буюк инқилобнинг бевосита натижалари сифатида қаралиши мумкин. Мавзулар сифатида улар нафақат ижтимоий фанларда, балки юқорида таъкидлаб ўтилганидек, асрнинг кўплаб фалсафий ва бадиий ёзувларида мавжуд. Ўзларининг фикрига кўра, файласуфлар Жорж Вилгелм Фридрих Хегел, Семюел Тейлор Колеридж ва Ралф Валдо Емерсонлар ҳам инқилобларнинг оқибатларидан ҳар қандай ижтимоий олимлар сингари ҳайратда қолишган. Оноре де Балзак ва Чарлз Диккенс каби ёзувчилар ҳам шундай едилар.
Ғарб ва Шарқ таълим тизимларида яратилган илмий мактаб тамойилларини чуқур ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишда замонавийликка интилиш.
Ижтимоий фанларни шакллантирган фанлар орасида, бир-бирига зид равишда бир хил кучга ега бўлган иккита тенденция дастлаб уларга устунлик қилди. Биринчиси, бирлашишга, ягона, мукаммал ижтимоий фанлар сари, нима дейиш мумкинлигига интилиш еди. Иккинчи тенденция индивидуал ижтимоий фанларнинг ихтисослашуви еди. Aгар аниқ, иккинчиси ғалаба қозонган бўлса, натижалар бугунги кунда кўрилган турли хил, баъзида ҳасадгўй, жуда ихтисослашган фанларда кўрилган бўлса, биринчиси катта аҳамиятга ега емас еди ва у ҳам текширилиши керак.
ХVIII асрнинг танқидий рационализмидан келиб чиқадиган нарса, биринчи навбатда, ижтимоий фанларнинг кўплигига еҳтиёж тушунчаси емас, аксинча фанларнинг иерархиясида ўз ўрнини егаллайдиган жамиятнинг ягона илми учун зарур астрономия, физика, кимё ва биология соҳаларини о`з ичига олган. 1820-йилларда, Бентем, Маркс ва Спенсер ва уларга қўшилиш учун кўплаб бошқа одамлар ҳам жамиятни ўрганишни бирлашган корхона деб билдилар. Улар алоҳида иқтисод, сиёсацҳунослик, социология ва бошқаларнинг ҳар қандай тушунчаларини масхара қилишлари мумкин еди. Бироқ, ихтисослашув ёки фарқланишнинг қарама-қарши тенденцияси ғалаба қозонди. Aср қандай бошланганидан ёки 19-аср тугаганидан кейин Конте, Спенсер ёки Маркснинг орзулари қандай бўлишидан қатъи назар, битта емас, балки бир нечта аниқ, рақобатдош ижтимоий фанларни топиш керак еди. Ушбу жараёнга коллеж ва университетларнинг ривожланиши ёрдам берди. шунингдек, ижтимоий фанлар учун ҳам, жамиятни ўрганиш учун соҳалар бўйича фарқланмаган ягона ўқув дастури вужудга келганида ҳозирда та`лим анча кучайган бўлар эди. Факултатив тизимга, кўплаб илмий ихтисосларга ва илмий даражаларни фарқлашга бўлган интилишнинг ортиши ижтимоий фанларнинг дифференциациясига катта ҳисса қўшди. Бу, биринчи навбатда, 1815 йилдан бошлаб барча стипендиялар ва илм-фан университетларда ташкил топган ва бир нечта фанлар орасида мақом учун рақобат кучайган Германияда кузатилган. Aммо асрнинг охирига келиб худди шу ихтисослашув ҳодисаси Қўшма Штатларда ва бироз камроқ даражада Франция ва Aнглияда учрайди. Эътироф етиш керакки, 19-асрда ижтимоий фанларнинг дифференциацияси катта жараённинг бир жиҳати эди, аммо бу физика ва гуманитар фанлар бўйича аниқ кўринадиган эди.