Министрество высшего и среднего образования республики узбекистана

 
АВТОМОБИЛ ВА ТРАКТОРЛАР КОНСТРУКЦИЯСИ 
 фани бўйича: 
Мамлакатимиз ва хориж тракторсозлик саноатининг моҳияти ва 
ривожланиш босқичлари. Автомобил ва тракторларнинг энергия ва куч 
қурилмалари. Автомобил ва тракторларнинг умумий конструкцияси. Асосий 
агрегатлари ва механизмлари. Автомобил ва тракторларнинг таснифланиши. 
Двигателлар ва асосий механизмлар, тизимлар таснифи. Тракторларда 
қўлланиладиган двигателлар вазифаси ва таснифи. Бензинли ва дизель 
двигателларининг умумий конструкцияси, двигател цилиндрларида даврий 
қайтариладиган жараѐнлар. Двигателнинг асосий механизм ва тизимлари. 4 
ва 2 тактли двигателлар ишлаш цикли. Қувват, буровчи момент ва ИЁД 
тежамкорлиги. Ёнилғи аралашмасини тайѐрлаш ва аланга олиш усуллари. 
Индикаторли ва самарали қувват. Двигатель қувватига таъсир этувчи асосий 
омиллар. Ҳаракатланишга қаршилик кўрсатувчи кучлар ва тезлик бўйича 
умумий маълумотлар. Кривошип-шатунли механизм (КШМ) тузилиши ва 
ишлаши. Кривошип-шатун механизми вазифаси, турлари ва уларнинг кине-
матик схемалари. Қаторли двигателларнинг КШМ конструкцияси, ўзаро 
боғланиши ва уларни таҳлили. Цилиндр-поршен гурухи деталларининг 
ишлаш шароитлари. Цилиндр, поршен, поршен бармоғининг конструктив 
қиѐсий таҳлили. Цилиндрлар блоки, гилзалар, блок каллаги, халқалар, 
тирсакли вал, махавик, шатун, вкладишлар, тирсакли вал посонгилари, 
уларда қўлланиладиган материаллар, комплектлашдаги техник шароитлар 
ҳақида маълумотлар. КШМнинг асосий камчиликлари ва унинг техник 
ҳолатини двигателнинг кўрсаткичларига таъсири. КШМ деталларининг 
тараққиѐтидаги асосий йўналишлар. Газ тақсимлаш механизми (ГТМ)нинг 
тузилиши ва ишлаши. Газ тақсимлаш механизми вазифаси, турлари ва 
таснифи. ГТМ конструкцияси ва деталларнинг ўзаро боғлиқлиги, уларнинг 
қиѐсий таҳлили. Газ тақсимлаш даврлари ва уларнинг диаграммалари. 
Клапанларни ҳаракатлантирувчи деталлар. Тақсимлаш валлари, уларнинг 
юритмалари, подшипниклари, пружинлар, турткичлар, коромислолар 
солиштирма конструктив таҳлили. Клапан ва коромисло орасидаги тирқишни 
ростлаш йўллари. Дизел двигателларидаги декомпрессия механизмининг 

---

17 
вазифаси ва конструкцияси. ГТМларда қўлланиладиган материаллар, ГТМ 
конструкцияларининг тараққиѐтидаги асосий йўналишлар. Ички ѐнув 
двигателлари асосий тизимлари. ИЁД совутиш тизими асосий узел-
агрегатлари конструкцияси. ИЁДларнинг совутиш тизими вазифаси, турлари. 
Суюқлик билан совутишнинг ѐпиқ ва очиқ тизимлари. Ҳаво билан совутиш 
тизими. Радиатор, сув насоси, буғ-ҳаво клапани, термостат ва кенгайтирувчи 
бачок, вентилятор ва бошқа элементлар конструкцияси. Совутиш тизимига 
техник хизмат кўрсатиш. Уларнинг носозликлари ва уларни бартараф этиш 
йўллари. ИЁД мойлаш тизими асосий узел-агрегатлари конструкцияси. 
ИЁДларнинг мойлаш тизими вазифаси, турлари. Мойлаш тизимида қўллани-
ладиган мойлар бўйича қисқача маълумотлар. Мойлаш тизимларининг 
асосий механизм ва деталлари конструкцияси, ишлаш принципи. Мой 
насослари, мой филтрлари, редукцион ва ўтказгич клапанлар. Мойлаш 
тизимининг асосий тараққиѐт йўналишлари. Бензинли ИЁДларнинг 
таъминлаш тизими. Карбюраторли ва инжекторли ИЁД таъминлаш 
тизимлари вазифаси ва конструкцияси. Оддий карбюраторни вазифаси, 
ишлаш принципи, қисқача тавсифи. Икки диффузорли карбюраторлар. 
Карбюраторларни ишлаш тизимлари. Инжекторли бензинли двигателларни 
пуркаш тизими. Ёнилғи баки, ѐнилғи тозалаш дағал ва майин фильтрлари, 
ѐнилғи насоси, ҳаво тозалагич, киритиш ва чиқариш коллекторлари, товуш 
сўндиргичлар. Газ баллонли ИЁДларнинг таъминлаш тизими. Газ баллонли 
ИЁДларнинг таъминлаш тизими вазифаси ва конструкцияси. Сиқилган 
табиий газ (СТГ) ва суюлтирилган нефть гази (СНГ)да ишловчи ИЁДлар 
таъминлаш схемаси. Газ баллонлари, редукторлари, фильтрлари ва 
клапанлари. Дизель ИЁДларнинг таъминлаш тизими. Дизель ИЁД таъминлаш 
тизими, вазифаси, асосий элементлари. Майин ва дағал тозалаш фильтрлари. 
Ёнилғи ҳайдаш насоси, форсункалар. Юқори босимли ѐнилғи насосини 
ишлаш принципи. Ёнилғи етказиш усуллари. Бир ва барча режимли 
ростлагичлар. ИЁД ростлагич тавсифи. Хаво етказиб бериш тизими ва уни 
тозалаш. Турбокомпрессор, ҳаво тозалагич. Иссиқлик алмаштиргичлар. 
Ишлаб бўлган газларни чиқариш тизимлари. Дизелларда аралашма тайѐрлаш 
усуллари ва уларни солиштирма қиймати. Ёниш камерасининг шакли ва 
турлари. Аралашма тайѐрлаш усулига форсункалар конструкциясининг 
боғлиқлиги. Двигатель тирсакли валининг айланишлар сонини ростла-
гичлари. Ростлагичлар вазифаси ва таснифланиши. Айланишлар сонини 
ростлагич билан жиҳозланган ИЁДлар тавсифи. Ростлагичларга қўйиладиган 
талаблар. Ростлагичлар конструкцияси ва ростланиши. Бир ва барча режимли 
ростлагичлар. Ростлагичларнинг корректловчи қурилмалари. Бензинли ва 
дизель ИЁДларни ишга тушириш тизими. Бензинли ИЁД ўт олдириш 
тизимининг вазифаси. Ўт олдириш тизимининг асосий элементлари 
(ѐндириш ғалтаги, узгич-тақсимлагич, юқори кучланишли ўтказгичлар, 
свечалар). Дизель двигателини ишга тушириш қурилмалари. Ишга тушириш 
ѐрдамчи двигателлари. Двигателни ишга туширишни осонлаштирувчи 
қурилмалар. Двигателларни ишга тушириш усуллари. Автомобиллар ва 
тракторларнинг электр жихозлари. Аккумулятор батареялари, генераторлар 
ва электростартѐрлар. Аккумулятор батареялари, ўзгарувчан ва ўзгармас ток 

---

18 
генераторлари. Реле-ростлагичлар конструкцияси. Электростартѐрлар ва 
уларнинг юритмалари вазифаси, тузилиши, ишлаши. Ёритиш, ўлчаш, назорат 
қилиш ва огоҳлантириш қурилмалари. Ички ва ташқи ѐритиш қурилмалари. 
ИЁД параметрларини ўлчаш, назорат қилиш ва огоҳлантириш қурилмалари. 
Автомобиллар ва тракторларнинг трансмиссиялари. Трансмиссия турлари ва 
агрегатлари конструкцияси, трансмиссиялари вазифаси ҳамда таснифи. 
Трансмиссияларнинг турлари. Механиқ, гидромеханиқ, гидроҳажмий, 
электромеханик 
трансмиссиялар 
конструкцияси 
ва 
ишлаши. 
Трансмиссияларнинг таркибий тузилмалари ва уларни таққослаш. Илашиш 
муфтаси конструкцияси. Автомобил ва тракторларнинг илашиш муфталари 
вазифаси ва турлари. Икки оқимли илашиш муфталари. Гидромуфталар. 
Илашиш муфталарининг механик, сервомеханик, гидромеханик юритмалари. 
Мустақил қувват олиш валларининг юритмалари. Илашиш муфталарининг 
ростланиши. Узатма қутилари конструкцияси. Автомобил ва тракторларнинг 
узатма қутилари, тарқатиш қутиларининг турлари. Гидробосувчи муфтали 
узатмалар қутиси. Узатмалар қутиларини бошқариш механизмлари. 
Узатмаларнинг узатиш сонини аниқлаш ва танлаш. Пағонали ва пағонасиз 
узатмалар қутиси. Оралиқ бирикма ва кардан узатмалари конструкцияси. 
Оралиқ бирикмаларнинг вазифаси ва турлари. Бикр, ярим бикр ва эластик 
муфталар. Кардан узатмаларнинг вазифаси, турлари. Бир хил ва ҳар хил бур-
чак тезликли кардан узатмалари, уларнинг асосий элементлари. Бош 
узатмалар, дифференциаллар ва яримўқлар конструкцияси. Ғилдиракли 
трактор ва автомобилларнинг етакчи кўприклари.Асосий узатмаларнинг 
вазифаси, турлари. Дифференциаллар, ярим ўқларни турлари. Бир пағонали 
ва икки пағонали асосий узатмалар. Кулачокли, ўзи блокировкаланадиган, 
автоматик 
блокировкаланадиган, 
мажбурий 
блокировкаланадиган 
дифференциаллар. Охирги узатмалар ва ғилдирак олди редукторлари 
конструкцияси. Охирги ва қўшимча охирги узатмалар. Охирги 
узатмаларнинг турлари. Агротехник талабларга биноан колея ва йўл 
тирқишларини ўзгартириш усуллари. Занжирли тракторларнинг буриш меха-
низмлари конструкцияси. Занжирли тракторлар буриш механизмларининг 
вазифаси ва конструкцияси. Фрикцион буриш муфталари. Планетар буриш 
механизмлари ва уларнинг кинематик схемалари. Уларга техник қаров. 
Автомобиллар 
ва 
тракторларнинг 
юриш 
қисми. 
Ғилдиракли 
ҳаракатлантиргичлар 
конструкцияси. 
Тракторларнинг 
юриш 
қисми 
конструкциялари. Ғилдиракли тракторларнинг юриш қисми вазифаси, 
таснифланиши ва уларга қўйилган талаблар. Етакчи ва етакланувчи 
ғилдираклар. Осмалар, ташувчи системалар тузилиши. Амортизаторлар ва 
уларнинг тавсифи. Қайишқоқ элементлар турлари: рессоралар, пружиналар, 
қайишқоқ стерженлар. Шина ва ғилдираклар конструкцияси, ҳамда 
белгиланиши. Занжирли тракторлар юриш қисми конструкцияси. Занжирли 
ҳаракатлантиргичлар. 
Занжирли 
ҳаракатлантиргичлар 
вазифаси 
ва 
конструкцияси. Тарангловчи ва амортизацияловчи қурилмалар. Бикр, ярим 
бикр ва эластик осмалар. Автомобил ва тракторларнинг руль бошқармалари 
конструкциялари. 
Руль 
трапецияларининг 
конструктив 
жиҳатлари. 
Йўналтирувчи ғилдираклар оғиши ва яқинлашуви. Ғилдиракли трактор ва 

---

19 
автомобилларнинг бурилиш кинематикалари. Руль механизмлари ва 
юритмалари. Гидрокучайтиргичли ва гидроҳажмий руль бошқаруви 
конструкцияси. Руль бошқарувининг кучайтиргичлари. Гидроҳажмий руль 
бошқарувининг 
асосий 
элементлари. 
Гидрокучайтиргичли 
руль 
механизмлари вазифаси ва конструкцияси. Автомобил ва тракторларнинг 
тормоз тизими. Ишчи, ѐрдамчи, заҳира тормоз тизимлари конструкцияси. 
Тракторларнинг тормоз тизими конструкциялари . Тормоз механизмлари ва 
уларнинг юритмалари конструкцияси. Тормоз тизимлари вазифаси, 
конструкцияси ва турлари. Тормоз юритмаларини ростланиши. Тормоз 
механизмлари ва юритмалари олдига қўйилган талаблар. Тракторларнинг 
ишчи жиҳозлари ва гидроагрегатлари. Тракторлар ишчи жиҳозларининг 
асосий элементлари. Ёрдамчи ва иш жиҳозлари, қувват олиш валларининг 
турлари, юритмалари, вазифаси, конструкцияси. Гидравлик юритмалар. 
Гидромоторлар. 
Етакчи 
ғилдиракларни 
вазминлаштиргичлар. 
Тракторларнинг гидравлик ўрнатма тизими. Трактор ва ўзи юрар ҚХМлар 
гидравлик тизимлари конструкцияси. Гидронасослар, гидротақсимлагичлар, 
куч цилиндрлари. Ўрнатма ва тиркама қурилмалар конструкцияси ва 
таснифланиши. Ўрнатма қуролларни ростлаш усуллари. Замонавий 
тракторларнинг ривожланиш истиқболлари. Мобил энергетик воситалар 
(МЭВ). Трактор ва шассиларнинг модуль-блокли конструкциялари. 
Тракторлар кўрсаткичларини жаҳон стандартлари даражасига кўтариш.