Министрество высшего и среднего образования республики узбекистана

 
АВТОМОБИЛ ВА ТРАКТОРЛАРНИ ЛОЙИҲАЛАШ
фани бўйича: 
Автомобил ва тракторларни лойиҳалаш асослари. Автомобил ва 
тракторларни турлари ва уларнинг эксплуатацион хусусиятлари. Автомобил 
ва тракторларни лойиҳалаш босқичлари. Автомобиллар компоновка 
схемалари таҳлили. Юкланиш ва ҳисоблаш режимлари, ҳисоблаш услублари. 
Автомобил ва тракторлар механизмларининг юкланиш режимлари. 
Трансмиссиядаги энг катта (максимал) моментларни аниқлаш. Йўл 
нотексликлари таъсиридан автомобил юриш қисмида ҳосил бўладиган 
юкланишлар. Рессораланган массанинг тасодифий тасирлардан ҳосил 
бўладиган мажбуний тебранишларини ҳисоблаш. Трансмиссияни статик 
мустаҳкамликка ҳисоблашда юкланиш режимларини аниқлаш. Толиқиб 
синишга қаршиликни ҳисоблаш усуллари. Автомобил ва тракторлар 
деталларини эҳтимоллар назарияси усуллари ѐрдамида ҳисоблаш. Фрикцион 
илашиш муфтаси. Умумий тушинчалар. Илашиш муфтасининг конструктив 
схемалари ва уларнинг асосий параметрларини аниқлаш. Фрикцион илашиш 
муфтасининг шатаксираши ва унинг иссиқлик режимлари. Илашиш 
муфтасидаги иш жараѐнини графоаналитик усулда тадқиқ қилиш. Фрикцион 
илашиш муфтаси асосий элементлари ҳисоби. Илашиш муфтасининг 
бошқариш механизмлари ва уларнинг юритмалари. Узатма қутилари (УҚ) 
асосий параметрларини аниқлаш. Узатмалар қутиси валларининг ҳисоби ва 
подшипник танлаш. УҚ бошқариш механизмлари, синхронизаторлар ҳисоби. 
Узатмалар қутиси картерлари, улардаги мой миқдорини аниқлаш. Тарқатиш 
қутиларини лойиҳалашнинг ўзига ҳос ҳусусиятлари. Тарқатиш қутиларининг 

---

20 
турлари ва таснифи. Планетар узатмалар қутилари, уларнинг конструктив 
схемалари ва ҳисоби. Поғонасиз узатмалар. Поғонасиз узатмалар тўғрисида 
умумий саълумотлар. Фрикцион поғонасиз узатмалар. Гидродинамик 
узатмалар. Гидротрансформаторлар ва уларнинг тузилиши ва вазифаси.
Икки оқимли гидромеханик узатмалар. Электр узатмалар. Поғонасиз 
узатмаларни 
автоматик 
бошқариш. 
Гидроҳажмий 
узатмалар. 
Гидроаппаратура. Гидроҳажмий узатмалар схемаларини танлаш ва 
параметрларини ҳисоблаш. Кардан узатмага оид умумий маълумотлар.
Кардан шарнирларининг кинематикаси. Кардан валларнинг критик 
айланишлар частотасини аниқлаш. Карданли узатмани ҳисоблаш. Бош 
узатма, дифференциал ва етакчи ғилдираклар юритмаси. Умумий 
маълумотлар, уларнинг асосий параметрларини аниқлаш, валларини 
ҳисоблаш ва подшипникларини танлаш. Шестерняли, кулачокли ва червякли 
дифференциалларнинг тузилиши ва ҳисоблашнинг ўзига ҳос хусусиятлари. 
Етакчи ғилдираклар юритмаси, яримўқларни ҳисоблашда ъаракатланиш 
шароитларининг ўзгаришини ҳисобга олиш. Кўприкларни лойиҳалаш. 
Етакчи кўприклар уларнинг балкалари конструктив схемалари, таъсир этувчи 
юкланишлар. Бошқарилувчи етакчи кўприклар, уларнинг конструкциялари ва 
деталларининг асосий ўлчамларини аниқлаш. Тормозлаш жараѐнида, 
сирпанишда балка деталларига таъсир қилувчи юкланишларни ҳисобга олиш, 
подшипникларни ҳисоблаш. Осмаларнинг турлари ва уларга қўйиладиган 
талаблар. Осмаларнинг ҳисоби. Тебранишлар ва автомобилнинг юриш 
равонлиги. Осмаларнинг таснифт. Йўналтиргичларни танлаш ва уларни 
ўлчамларини аниқлаш. Осмаланинг эгилувчан элементлари таркибий 
қисмлари (рессоралар, пружиналар, торсионлар ва пневматик эгилувчан 
қисм). Аммортизаторлар ва уларнинг эластиклик тавсифлари, ишчи суюқлик 
температурасини ҳисоблаш. Ғилдираклар. Умумий маълумотлар. Шиналарга 
қўйиладиган талаблар, уларнинг кўндаланг кесимлари пропорциялари. 
Шиналарни 
танлаш, 
ғилдирак 
дисклари, 
қалпоқлар. 
Гупчаклар. 
Ғилдиракларнинг 
инерция 
моментларини 
мувозанатлаш. 
Ғилдирак 
гупчаклари подшипникларининг ҳисоби. Ғилдирак асосий деталлари 
тайѐрланадиган материаллар. Шинадаги хаво босимини ростлаш тизими.
Тормоз бошқармаси, умумий маълумотлар, ишчи, эҳтиѐт, тўхтаб турувчи ва 
ѐрдамчи тормоз тизимлари. Барабанли тормоз механизмларининг 
принципиал схемалари. Қопламалардаги босимнинг тақсимланиши ва ундаги 
тормоз моментларини аниқлаш. Дискли тормоз механизмларининг тузилиши 
ҳамда уларнинг ҳисоби. Ишчи тормоз тизимларининг юритмалари. Тормоз 
кучлари ростлагичларни лойиҳалаш асослари. АВС тўғрисида тушунча. Руль 
бошқармаси. Руль бошқармасига қўйиладиган талаблар. Руль юритмаси 
схемаси. Рул юритмасининг ҳисоби ва конструкциялаш асослари. Руль 
трапецияси кинематик ҳисоби. Сошка, тортқилар ва шарнирли бармоқлар 
ҳисоби. Руль механизмларини ҳисоблаш ва конструкциялаш асослари. 
Винтли-рейкали руль механизми, червякли-роликли руль механизми. Руль 
гидрокучайтиргичларини ҳисоблаш ва лойиҳалаш асослари. Электр 
кучайтиргичлар. Юқори хавфсизликни таъминловчи руль бошқармаси. Рама, 
кузовлар, умумий маълумотлар, юкланган тизим, уларга таъсир қиладиган 

---

21 
юкланишлар. Юкланган тизимнинг буралиш ва эгилишга қаршилик кўрсата 
олиши. Қаттиқ ҳамда эгилишга мойил рамаларни ҳисоблаш масалалари. 
Енгил автомобиллар кузовлари конструкциялари, уларни тайѐрлашда 
қўлланадиган материаллар. Юкланувчан кузов таркибий қисмларидаги 
юкланишлар ва деформациялар. Кабина ва платформалар. Шовқинлар, 
титрашларнинг сабаби ва манбалари, уларни ўлчаш. Титраш ва шовқинни 
пасайтириш чоралари. Кузовларни лойиҳалашнинг замонавий усуллари ва 
материаллари. Лойиҳаланаѐтган кузовлар хавфсизлиги масалалари.