-

Сабаъия: Бу фирқанинг асосчиси Абдуллоҳ ибн Саба исмли шахс бўлиб, Сунний олимлар сабаъияни Али (р.а.)ни илоҳийлаштиришни тарғиб қилган исломдаги энг дастлабки гуруҳ деб ҳисоблашган. Ривоят қилишларича,Али (р.а.) сабаъия гуруҳини гулханда ёндиришга буйруқ берган, бунга жавобан сабаъийлар “енди биз сени ҳақиқатан ҳам Худо эканлигингни билдик, чунки фақат Худогина ўт билан жазолайди”, дейишган. Сабаъийлар Али (р.а.)ни вафот этганлигини рад этадилар, уларнинг фикрига кўра, у адолат ўрнатиш ва душманларидан ўч олиш учун қайтади, яна қиёмат кунигача Маҳдий сифатида қайтиши ҳаидаги гўяни илгари сурганлар. Бу тасаввурлар кейинчалик шиалар, кайснийлар орасида ривожланган. Улар имомларни “яширин холати” Халоскор (ал-Маҳдий) сифатида қайтиб келиши ҳақидаги ўзларини бузуқ ғояларини тарғиб қилганлар.
________________________________________________________________________________________________________
Айдарбек Тулепов. “Ислом ва Ақидапараст оқимлар” 73-74-75-бетлар. Иккинчи нашр. Тошкент 2013-йил.

24
Шиа: “Шиа” луғатда тарафдор деган маънони англатади. Шиаларнинг этиқодига кўра Али (р.а.)га Пайғамбаримиз (с.а.в.) васият қилганлар ва шунга кўра Али (п.а.) Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ўринбосаридир. Одамлар Пайғамбаримиз (с.а.в.) вафотларидан кегин У зотнинг буйруқларини инкор қилдилар ва Али (р.а.)дан бошқа одам (Абу Бакр Сиддиқ)га байъат қилдилар (Байъат ўтмишда фуқаро томонидан давлат бошлиғига итоат этиш, хиёнат қилмаслик, исён кўтармаслик, машаққатга сабр, неъматга шукр қилиш хақида бериладиган аҳднома бўлган.) хамда шу тариқа, кофир бўлдилар деб ҳисоблашган. Шиа тарафдорлари ўз сўзларига Аллоҳнинг каломи Қуръонда келтирилган “Дарвоқе, сизларнинг дўстингиз фақат Аллоҳа, Унинг Расули ва имон келтирганлар ҳамда ўқийдиган ва руку қилган ҳолларида ҳам закот (садақа) берувчилардир” (Моида, 55.) ояти каримаси билан далил келтиришадилар. (Бу оят Ҳазрат Али ибн Абу Толиб (р.а.) хусусида нозил қилинган. У киши намозда рукуга энгашиб турган вақтига бир гадо келиб тиламчилик қилади. Ҳазрат Али бармоғидаги узукни ечиб гадо томонга отиб юборадилар).

Шиалик оқимида қуйидаги ақида илгари сурилади:
Имомат, яни Пайғамбар ўринбосарлиги ёки давлати раҳбарлиги Пайғамбар васиятига кўра фақатгина Пайғамбаримизнин қизи Фотимадан туғилган Алининг эркак авлодларига хос бўлиб қолади.
Шиалар ақидасига биноан, “имомлар” оддий одамлар жумласидан бўлмай, қуйидаги хусусиятларга эга бўладилар:
Биринчидан, фақат Пайғамбарнинг қизи Фотимадан туғилган зотлар ва уларнинг болалари Пайғамбар оиласи хисобланиб, имомлик ваколатининг ҳақиқий ва қонуний эгаларидирлар.
Иккинчидан, имом Пайғамбар эмас. Аммо Пайғамбар билан оддий инсонлар ўртасида туради.
Учинчидан, имом хар қандай гуноҳдан пок бўлиб ўтган ва қиёмат кунигача юз берадиган ишлардан илҳом орқали воқифдир.
Бешинчидан, Қуръонни тафсир қилиш фақат имомга хосдир.
Шиаларга, айниқса, жаъфария мазхабига хос бўлган бир қатор хусусиятлар қуйидагилардир:

1. 
   Имомат- давлат бошқарувини имомларга хос деб ишониш;
   
2. 
   Қуръонни ва ундан кейин ўз имомлари томонидан ривоят қилинган
   

ҳадисларни асосий манба сифатида қабул қилиб, ижъмо ва қиёсни рад этиш;

3. 
   Айрим намозларни бир вақтда қўшиб ўқиш;
   
4. 
   Таҳорат қилишда оёқни ювмасдан унга масх тортиш;
   
5. 
   Вақтинча никоҳни қонуний деб билиш масалан, (Ерон Ислом Республикаси Фуқаролик қунунининг 6- бўлим 1075-1077-моддаларида
   

________________________________________________________________________________________________________
Айдарбек Тулепов. “Ислом ва Ақидапараст оқимлар” 76-77-78-бетлар. Иккинчи нашр. Тошкент 2013-йил.

25
вақтинча никоҳ “Никоҳи мунқати” номи билан қонуний деб қабул қилинган);

6. 
   Тақия, яъни хавфли жойларда ўз этиқод ва мазҳабини яшириш;
   
7. 
   Азон айтишда “ашҳаду анна Алиян вали-юллоҳ” (гувоҳлик бераман Али
   

Аллоҳнинг валийси, яъни дўстидир) иборасини қўшиб айтиш;

8. 
   Насроний ва Яҳудий аёллар (аҳли китоб аёллари)га уйланишни ҳаром деб
   

билиш;
Шиалик оқими асосан икки гуруҳга бўлинади; ғолий (кўп муболаға қилувчи) шиалар (ғулот) ва мўтадил шиалар. Гўлий шиалар еттинчи асрдан бошлаб Али (р.а.)ни пайғамбарлик ёки худолик даражасига кўтарганликлари учун Ғолийлар, яни муболаға қилувчилар деб аталиб келган. Уларнинг яна бир гуруҳи Али (р.а.)ни худолик мақомига кўтаришади. Уларнинг фикрича Худо Алининг вужудига кириб, унинг жасади билан бирлашган эди. Уларнинг айрим фикрлари ва ақидасига кўра ҳар бир имомнинг руҳига улуҳият (худолик) кирган бўлиб, унган бошқасига ҳам ўтади деб такидлашади. Мўтадил шиалар асосан учта мазҳабга бўлинадилар. Уларнинг асосий фарқлари имомларнинг сони нечта бўлишидан келиб чиқади. Улар жаъфария, исмоилия ва зайдия мазҳабларидир.