Mikrobiologiya

u
h
c
u
h
s
a
l
r
o
y
y
a
t
n
a
g
n
a
l
r
o
y
y
a
t
l
m
1
t
a
r
a
p
e
r
p
i
g
a
d
a
m
ti
r
e
B
T
,i
s
a
y
i
s
t
a
r
t
n
e
s
n
o
k
.
1
.
2
.
3
)
i
g
il
r
i
b
r
i
s
’
a
t
(
B
T
0
0
0
0
0
3
n
o
k
a
l
F
i
d
a
li
ti
r
e
a
d
v
u
s
n
a
g
n
a
ll
it
s
i
d
l
m
0
1
+
)
i
d
a
n
a
l
b
o
s
i
h
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
1
u
b
(
li
r
e
t
s
l
m
9
,
9
+
l
m
1
,
0
n
a
d
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
1
)
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
2
u
b
(
v
u
s
n
a
g
n
a
ll
it
s
i
d
l
m
4
,
3
1
+
n
a
d
a
m
h
s
a
l
a
r
a
-
2
l
m
6
,
1
H
S
P
G
0
0
0
0
3
0
0
3
2
3
Òajribani quyish. Bir xil hajmli 12 ta probirka olinib, barchasi
1 ml.da GPSH ga quyiladi. Birinchi probirkaga 1 ml 32 ÒB/ml asosiy
antibiotik  eritmasidan steril  pipetka  yordamida   solinadi, 1-probirkadagi
eritmani yaxshilab  aralashtiriladi va 1 ml olib, 2-probirkaga quyi-
ladi,  2-dan  3-ga,  3-dan  4-ga  va  shunday  qilib,  10-probirkagacha

82
suyultiriladi, 10-dan 1 ml olib, dezinfeksiyalovchi moddaga to‘kiladi.
Shunday  qilib,  1-probirka  16  yed,  2—8  yed,  3—4  yed  va  boshqa
antibiotk eritmani saqlaydi. Antibiotikni  suyultirishda, har bir probirkaga
alohida piðetka qo‘llaniladi. 11-probirka bakteriyaning o‘sishini nazorat
qiluvchi  probirka  hisoblanadi.  «KK»,  12-probirka  oziq  muhitning
sterilligini  nazorat  qiluvchi  probirka  hisoblanadi.  12-probirkadan
tashqari,  barcha  probirkalar  0,1  ml  tekshirilayotgan  kulturadan
solinadi. 18—27 soat termostatda saqlangandan so‘ng natija o‘qiladi.
Natija nazorat probirkalardan boshlab o‘qiladi. 11-probirkamizda
mikrob  kulturasi  o‘sgan  bo‘lib,  12-probirka  tiniq  bo‘lsa,  tajriba
probirkalari tekshiriladi, eng oxirgi antibiotik miqdori tekshirilayotgan
shtamm  uchun  minimal  to‘liq  o‘ldiruvchi  konsentratsiya  bo‘lib
hisoblanadi.
Zich  oziqa  muhitida  seriyalab  suyultirish  usuli.  Suyuq  oziqa
muhitdagidek  antibiotikning  ikki  marta  suyultirilgan  eritmasi
tayyorlanadi. So‘ng 1 qism har bir antibiotik aralashmasidan, 9 qism
eritilgan va 45°C ga sovitilgan GPA (1 ml antibiotik + 9 ml GPA)
solib yaxshilab aralashtirilgach, Petri kosachasiga quyiladi.
Suyultirilgan kulturaning loyqaligini 10-loyqalanish standartiga
solishtiriladi va fiziologik eritmada 10
7 
darajagacha suyultirib chiqiladi.
Bakteriologik qovuzloq yordamida antibiotikli oziq muhit yuzasiga
tekshirilayotgan kulturadan tomiziladi. Bitta kosachaga 20—25 shtamm
tomizish mumkin. Petri kosachasini termostatda 37°C da 18—20 soatga
qoldiriladi. Antibiotik aralashtirilmagan GPA solingan Petri kosachasiga
tekshirilayotgan mikrob kulturasidan (kontrol) ekiladi.
Nazorat kosachalarida mikrob kulturasi o‘sgan bo‘lsa, natija o‘qiladi.
Bakteriyalar to‘liq o‘smagan eng oxirgi Petri  kosachasidagi  antibiotik
mikroblarni o‘ldiruvchi minimal konsentratsiya deyiladi.
Fleming bo‘yicha yo‘lakcha usuli. Bu usul antibiotikning ta’sir
qilish spektrini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Petri kosachasidagi GPAda
steril skalpel bilan kengligi 1 sm keladigan qilib yo‘lakcha ochiladi va
qirqilgan agar olib tashlanadi. So‘ng probirkadagi erigan va 45°C ga
sovitilgan GPA ga ma’lum konsentratsiyadagi antibiotik eritma solinadi.
Probirkadagilar yaxshilab aralashtiriladi va tayyorlangan yo‘lakchaga
quyiladi,  suyuqlik  yo‘lakchadan  toshib  ketmasligi  lozim.  Agar
qotgandan keyin qovuzloq yordamida yo‘lakchaga perpendikular holda
bir qancha tekshirilayotgan mikrob kulturalari ekiladi. Ekmani ter-
mostatda 37°C da 18—24 soatga qoldiriladi.
Natijani  o‘qish.  Preparatga  sezgir  kulturalar  yo‘lakchadan
uzoqroqda  o‘sadi,  preparatga  sezuvchan  bo‘lmagan  kulturalar  esa
yo‘lakcha chetigacha o‘sadi.

83
Optik loyqalanish standartlari bilan
ishlash  usuli
1 ml oziqa muhitidagi mikrob miqdorini aniqlash uchun optik
loyqalanish  standarti  qo‘llaniladi.  Ular  davlat  ilmiy  tekshirish
institutlarida tayyorlanadi. Quyidagi loyqalanish standartlari mavjud.
1 ml.da 0,5 mlrd mikrob saqlaydi — (5-loyqalanish birligi), 1 ml.da
mikrob tanachasi sonini aniqlashdan oldin mikrob aralashmasi olinadi.
Buning uchun probirkadagi qiyshiq agarda o‘stirilgan mikrob kulturasiga
5—6  ml  fiziologik  eritma  solinib,  kaft  orasida  chayqatilib,  muhit
yuzasidagi mikrob kulturasi yuviladi. Hosil bo‘lgan aralashmadan steril
piðetka yordamida qalinligi va diametri standart steril probirkaga solinadi.
Mikrob yuvindisi optik loyqalanish standartiga solishtiriladi. Kerak
bo‘lgan hollarda mikrob aralashmasini fiziologik eritma bilan kerakli
loyqalanish  standartiga  tenglashtiriladi.  Agar  tayyorlangan  mikrob
yuvindisi miqdori standart probirkadagi ko‘rsatilgan songa to‘g‘ri keladi.
1. Laboratoriya tekshirishlarida nima mikroorganizmlarning anti-
biotikka sezuvchanlik kriteriyasi bo‘lib hisoblanadi?
2. Antibiotikka sezuvchanlikni aniqlash uchun bemor oganizmidan
qachon mikrob kulturasini ajratib olish lozim?
3. Mikroorganizmlarni antibiotikka nisbatan sezuvchanligini aniqlashda
qanday usullar mavjud?
Kimyoprofilaktika  va  kimyoterapiya
Òibbiyot  amaliyotida  yuqumli  kasalliklarni  davolash  va  oldini
olishda kimyoviy moddalardan  foydalanilib kelingan. Hindular  bez-
gakka qarshi kurashishda xin daraxti ildizidan keng foydalanishgan.
Yevropada esa XVI asrda zaxmni davolashda simobni qo‘llashgan.
Kimyoterapiya deb, kasalliklarni davolashda kimyoviy moddalardan
foydalanishga aytiladi. Bu kimyoviy moddalar kasallik qo‘zg‘atuvchiga
spetsifik ta’sir ko‘rsatib, odam hujayra va to‘qimasiga ta’sir etmaslik
xossasiga ega. Kimyoterapiyaning ilmiy asoslari P. Erlix tomonidan
ta’riflangan. U birinchi bo‘lib margimush (mishyak) saqlovchi salvar-
san va neosalvarsan preparatlarini kashf qiladi. Bir necha o‘n yillar
davomida bu preparatlar bilan zaxm kasalligini davolab keladi.
Kimyoprofilaktika  deb,  yuqumli  kasalliklarning  oldini  olishda
kimyoviy preparatlar qo‘llanilishiga aytiladi. Kimyoterapevtik preparat-
larning  kasallik  qo‘zg‘atuvchisga  ta’sir  etishining  asosi  ularning
?
Nazorat  uchun  savollar

84
mikroorganizm metabolizmi uchun kerak bo‘lgan qator moddalarga:
aminokislotalar, vitaminlar, fermentlar va boshqalarga, kimyoterapevtik
preparatlarning  molekula tuzilishining o‘xshashligidadir. Bunda bakteriya
hujayrasi  o‘ziga  kerakli  komponentlarni  so‘rish  o‘rniga  preparatni
so‘radi  va  bu  preparat  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Hujayradagi  kerakli
sistemalarning buzilishi natijasida u nobud bo‘ladi (bakteriotsid ta’sir),
ta’sir etish kuchi kamroq bo‘lsa, bakteriostatik ta’sir ko‘rsatiladi.
Sulfanilamid  preparatlarning  (streptotsid,  norsulfazol,  sulfadi-
mezin  va  b.)  kashf  qilinishi  kimyoterapiya  rivojlanishining  asosiy
bosqichlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ular angina, yiringli yallig‘-
lanish infeksiyalarini, ichak kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi.
Sil kasalligiga qarshi kurashishda sintetik kimyoterapevtik preparatlardan
PASK (paraminosalitsilat kislota), tibon, ftivazid va boshqalar katta
yordam beradi. Hozirgi vaqtda viruslar va o‘smalarga qarshi kimyoviy
preparatlar ishlab chiqilmoqda va qo‘llanilmoqda. Biologik kelib chiqi-
shiga ega bo‘lgan kimyoterapevtik preparatlardan antibiotiklar katta
ahamiyatga ega.
Shuningdek,  kimyoterapevtik  preparatlar  salbiy  ta’sir  ko‘rsatish
xossasiga ham ega. Ular ma’lum moddalar almashinuvi zanjiriga ta’sir
ko‘rsatib,  mikrob  hujayrasi  qatorida  odam  hujayrasiga  ham  ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Kimyoviy preparatlar bilan davolanish natijasida
odam organizmida qo‘shimcha ta’sir ko‘rsatadigan oraliq mahsulotlar
ko‘p miqdorda to‘planib qoladi. Preparatlarni qo‘llash natijasida odam
organizmida qon tarkibining o‘zgarishi, hujayralarning mutatsiyasi va
boshqa funksional buzilish hodisalari vujudga kelganligi ko‘rsatib o‘tilgan.
9-bob. 
MIKROORGANIZMLAR GENEÒIKASI
Òirik organizmlar avlodlarning ma’lum belgilarini saqlab qolish
xususiyatiga irsiyat deyiladi. Irsiyatni o‘rganish jarayonida aniqlanishicha,
har  bir  keyingi  avlod  turli  xil  omillar  ta’sirida  oldingi  avloddan
farqlovchi belgilarni qabul qilishi mumkin. Bu xususiyatga o‘zgaruv-
chanlik  deyiladi.  Shunday  qilib,  irsiyat  va  o‘zgaruchanlik  bir-biriga
chambarchas bog‘liq. Òirik organizmlarning irsiyat va o‘zgaruvchanligini
o‘rganadigan fan «Genetika» deyiladi (yunon. genos — tug‘ilish).
XIX asrda Ch. Darvin mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlar
ba’zi shakllardan, o‘zgarish yo‘li natijasida yuzaga kelganligini isbotlab
bergan, nasldan naslga uzatish natijasida hosil bo‘lgan bu o‘zgarishlar
evolutsion jarayonning asosi bo‘lib hisoblanadi. Ch. Darvinning bu
nazariyasi  yuqori  baholandi.  Bu  nazariya  XIX  asrdagi  eng  katta
ixtirolardan  biri  hisoblanadi.  Murakkab  tuzilishga  ega  bo‘lgan
organizmdagi irsiyatni o‘rganish ularning uzoq hayot kechirishi va

85
ko‘plab nasl qoldirishi sababli, ko‘pgina qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi.
Bularni  o‘rganish  uchun  mikroorganizmlar  qulay  obyekt  bo‘lib
hisoblanadi, chunki ular kam yashaydi va tez bo‘linib ko‘payadi hamda
ko‘plab  nasl  qoldirish  xususiyatiga  ega.  Bundan  tashqari,  ularda
namoyon bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlarni mikroskop yordamida
bemalol o‘rganish mumkin. Mikroorganizmlar biokimyoviy jihatdan
faol  bo‘lib,  buni  maxsus  oziqa  muhitlaridan  foydalangan  holda
o‘rganish mumkin.
Mikroorganizmlar  turli  xil  omillar  (harorat,  ultrabinafsha  va
rentgen nurlari va b.) ta’sirida o‘z xossasini o‘zgartirish xususiyati
irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganishda, ulardan model sifatida keng
foydalanishga imkon yaratdi.
Genetik  tekshirishlarning  birinchi  obyekti  ichak  tayoqchasi
bo‘lgan,  u  laboratoriya  sharoitida  yaxshi  o‘sadi.  Shuningdek,  bu
bakteriyalarning morfologik, kultural, biokimyoviy xususiyatlari yaxshi
o‘rganilganligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Keyinchalik genetikani
o‘rganishda boshqa bakteriyalar va viruslar obyekt vazifasini bajaradi.
Mikroorganizmlar  genetikasini  o‘rganishda  shu  narsa  aniqlandiki,
ularda genetik ma’lumot tashuvchi rolini DNK (ayrim viruslarda RNK)
o‘ynaydi.
Bakteriyalarda DNK molekulasi ikki iðdan tashkil topib, ularning
har  biri  bir-biri  bilan  buralib  ketgan.  Hujayralar  bo‘linayotganda,
buramali iðchalar ikki marta ortadi — har bir ið yangi iðcha qurilishida
qolið yoki matritsa sifatida xizmat qiladi. Bunda hujayralar bo‘linishi
jarayonida hosil bo‘lgan har bir ið, yangi hosil bo‘lgan DNK mole-
kulali ikkita iðchani saqlaydi.
DNK tarkibiga to‘rt azotli asoslar — adenin, guanin, sitozin va
timin kiradi, ularning DNK zanjirlarda joylanishi belgilab qo‘yilgan,
bu  ularning  nasl  ma’lumotlarini  aniqlab  beradi.  Gen  irsiyatning
funksional birligi hisoblanadi. DNK iðining qismi bo‘lgan genlarning
to‘liq yig‘indisiga ega bo‘lgan hujayra genotið deyiladi.
Genlar quyidagilarga bo‘linadi: struktura genlari — hujayra ishlab
chiqaradigan aniq oqsillar haqidagi ma’lumotlarni tashiydi va gen —
regulatorlar struktura genlarning ishini tartibga solib turadi. Masalan,
hujayralar shu ondagi sharoitda kerak bo‘lgan oqsillarni ishlab chiqa-
radi, lekin sharoit o‘zgarishi bilan generegulatorlar hujayrani yangi
sharoitga moslashtirib, xossalarini o‘zgartiradi.
Mikroorganizmlarning  morfologik,  kultural,  biokimyoviy  va
boshqa xossalarining o‘zgarishi, tashqi muhit omillari ta’sirida yuzaga
keladi, ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Masalan, hujayraning mor-
fologik xossalari o‘zgarishi, odatda,  fiziologiyaning o‘zgarishi oqibatida
kuzatiladi.

86
Mikroorganizmlar o‘zgaruvchanligini o‘rganish jarayonida o‘zga-
ruvchanlikning  asosiy  shakli  —  dissotsiatsiya  ekanligi  aniqlandi.
O‘zgaruvchanlikning bu turi P.de Kryui va J. Arkrayton tomonidan
aniqlanib, quyidagicha namoyon bo‘ldi: ayrim kulturalarni zich oziqa
muhitiga ekilganda koloniyalarning ikkita turga bo‘linishi sodir bo‘ladi,
ya’ni silliq, yumaloq, yaltiroq, chetlari tekis S shaklli (ingl. Smooth —
silliq) va yassi, xira, chetlari g‘adir-budur R shaklli (ingl. Rough —
burushgan)dir. Shuningdek, oraliq shakl: meformalar (shilliq) va g shaklli
(pakana)  uchraydi.
Silliq S shaklli koloniyalar ma’lum sharoitda R shaklli koloniya-
larga aylanadi, lekin R  shaklli koloniyalarning S shaklga o‘tishi juda
qiyin kechadi.
Dissotsiatsiya qator bakteriyalarda — kuydirgi, toun va boshqa
qo‘zg‘atuvchilarda kuzatiladi.
S  BA  R  SHAKLLI  KOLONIYALAR
• koloniyalar silliq, yaltiroq,
bo‘rtib  chiqqan  to‘g‘ri
  shaklli, cheti tekis;
• sho‘rvada  bir  xilda  loyqa-
lanib  o‘sadi;
• harakatchan bakteriyalarda
xivchinlar  bor;
• kapsula hosil qiladigan bak-
teriyada kapsulasi bor;
• biokimyoviy jihatdan faol;
• patogen xossaga ega;
• kasallikning  o‘tkir  davrida
hosil  bo‘ladi
•  koloniyalar  xira,  burushgan,
chetlari g‘adir-budur, noto‘g‘ri
shaklli;
• sho‘rvada  cho‘kma  hosil  qilib
o‘sadi;
• harakatchan bakteriyalarda xiv-
chini bo‘lmasligi mumkin;
• kapsulasi yo‘q;
• biokimyoviy jihatdan kam faol;
•  ko‘pgina  bakteriyalar  kasallik
tug‘dirmaydi;
• kasallikning  surunkali  davrida
hosil  bo‘ladi
S shaklli
R shaklli
Kasallik tug‘diruvchi bakteriyalar ko‘pincha S shaklida bo‘ladi.
Sil, kuydirgi, toun qo‘zg‘atuvchilari bundan xoli, ularning R shakllari
kasallik tug‘diradi.
Bakteriya hujayrasida yuzaga keladigan o‘zgarishlar  modifikatsion
o‘zgaruvchanlikda nasldan naslga o‘tmay, mutatsion o‘zgaruvchanlikda
nasldan naslga o‘tgan bo‘lishi mumkin.

87
Modifikatsion  o‘zgaruvchanlik
Mikroorganizmlarda o‘zgaruvchanlik ularning yashayotgan noqulay
sharoitlariga javob berishi natijasida hosil bo‘ladi (7-jadval). Bu tashqi
ta’sir  kuchiga  moslanish  reaksiyasidir.  Hujayrada  hosil  bo‘ladigan
o‘zgarishlar nasldan naslga o‘tmagani sababli mutatsion o‘zgaruvchan-
lik kuzatilmaydi,  qulay sharoit tiklanganda hosil bo‘lgan o‘zgarishlar
yo‘qoladi. O‘zgaruvchanlik mikroorganizmlarning turli xil morfologik,
kultural, biokimyoviy va boshqa xossalariga ta’sir etishi mumkin.
k
il
n
a
h
c
v
u
r
a
g
z
‘
o
n
o
i
s
t
a
k
if
i
d
o
M
a
g
l
s
a
n
n
a
d
l
s
a
n
)
h
s
i
n
a
l
r
u
t
(
i
d
y
a
m
t‘
o
k
il
n
a
h
c
v
u
r
a
g
z
‘
o
n
o
i
s
t
a
t
u
M
i
d
a
t‘
o
a
g
l
s
a
n
n
a
d
l
s
a
n
k
i
g
o
l
o
f
r
o
M
l
a
r
u
tl
u
K
y
i
v
o
y
m
i
k
o
i
B
n
o
i
s
t
a
t
u
M
a
y
i
s
t
a
n
i
b
m
o
k
e
r
k
i
ð
it
o
n
e
G
a
y
i
s
t
a
m
r
o
f
s
n
a
r
T
a
y
i
s
k
u
d
s
n
a
r
T
a
y
i
s
t
a
g
u
y
n
o
K
Morfologik  o‘zgaruvchanlik  bakteriyaning  kattaligi  va  shakli
o‘zgarishi bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, oziqa  muhitga penitsillin
qo‘shilganda ayrim bakteriyalarning hujayralari uzunlashadi. Oziqa
muhitida kalsiy tuzi konsentratsiyasi yetishmasligi sababli quyidagi
tayoqchasining spora hosil qilishi tezlashadi. Kalsiy tuzi konsentra-
tsiyasi ko‘payishi uning spora hosil qilishini yo‘qotadi. Bakteriyalarning
bir oziqa muhitida uzoq vaqt o‘stirilishi, ular hayoti davomida ishlab
chiqqan moddalarning to‘planishi va ta’sir etishi natijasida polimor-
fizmni yuzaga keltiradi.
Kultural o‘zgarish — oziqa muhit tarkibi o‘zgarganda bakteriyaning
kultural xossalari o‘zgaradi. Masalan, stafilokokk kislorod yetishmasli-
gidan  pigment  hosil  qilish  xossasini  yo‘qotadi.  Mo‘jizakor  tayoq-
chalar xona haroratida ravshan qizil pigment hosil qiladi, lekin 37°C da
pigment hosil qilish xossasi yo‘qoladi va boshqalar.
Biokimyoviy  turlanish — har  bir  bakteriya  ma’lum  fermentlar
yig‘indisiga  ega,  bu  fermentlar  yig‘indisi  tufayli  oziqa  moddalarni
hazm qiladi. Ular ma’lum oziqa muhitlardagina ishlab chiqiladi va
genotiðlarda aniqlangan. Bakteriyalarning hayot faoliyati davomida
7-jadval
Mikroorganizmlarning o‘zgaruvchanligi

88
barcha genlar ishtirok etmaydi, asosan, mos ferment sintezida ishtirok
etadigan genlargina ishtirok etadi.
Bakteriyalar genida hamma vaqt adaptiv fermentlar ishlab chiqa-
rilishini aniqlovchi genlar mavjud. Masalan, ichak tayoqchasi laktoza
uglevodni saqlamaydigan muhitga ekilganda, laktoza fermentini ishlab
chiqarmaydi, agar uni laktoza uglevodi saqlaydigan muhitga ekilsa,
bu fermentni ishlab chiqaradi. Adaptiv fermentlar ma’lum yashash
sharoitiga moslanishga imkon beradi.
Shunday qilib, o‘zgaruvchanlik — bu mikroorganizmlarning tashqi
muhit omillari o‘zgargan sharoitda ularni o‘sib va bo‘linib ko‘payishiga
imkon yaratadigan xossasi. Hosil qilgan xususiyatlari nasldan naslga
o‘tmaydi, shuning uchun ular evolutsiyada rol o‘ynamaydi, ammo
mikroblarning tirik qolishiga imkoniyat yaratadi.
Mutatsion o‘zgaruvchanlik
Mutatsion o‘zgaruvchanlik — mutatsiya va genotiðik rekombinatsiya
natijasida  hosil  bo‘lishi  mumkin.  Mutatsiya  (yunon.  mutatio —
o‘zgarish) — bu genlar tuzilishi o‘zgarishining nasldan naslga uzatilishi.
Ayrim  mutatsiyalar  genlarning  yirik  qismi  cho‘kishi  va  qisman
o‘zgarishi bilan kuzatiladi — bunday mutatsiya takrorlanmaydi. Mayda
mutatsiya DNK asosining alohida qo‘shilishi yoki tushib qolishi bilan
bog‘liq.  Bunda  bakteriya  xususiyatlari  qisman  o‘zgaradi.  Bunday
o‘zgargan bakteriyalar o‘z holatiga to‘liq qaytishi mumkin.
Xususiyati  o‘zgargan  bakteriyalar  mutantlar  deyiladi.  Mutant-
larni yuzaga keltiruvchi omillar mutagenlar deyiladi. Bakteriyalarning
mutatsiyalari spontan va induksiyalangan mutatsiyalarga bo‘linadi.
Spontan mutatsiya nazorat qilib bo‘lmaydigan omillar ta’sirida
hosil bo‘ladi. Induksiyalangan mutatsiya mikroorganizmlarni maxsus
mutagenlar (kimyoviy moddalar, nurlar, harorat va b.) bilan qayta
ishlashi natijasida hosil bo‘ladi.
Bakteriyalarning mutatsiyasi natijasida quyidagilar kuzatiladi:
a) morfologik xossalarining o‘zgarishi;
b) kultural xossasining o‘zgarishi;
d) mikroorganizmlarda dorivor mahsulotlarga nisbatan chidam-
liligini hosil bo‘lishi;
e) proteylar aminokislotalarni sintezlashi uglevod va boshqa oziq
moddalardan foydalanish, kasallik tug‘dirish xossasi va boshqalarni
kuchsizlantiradi.
Genotiðik rekombinatsiya. Òransformatsiya. Hujayralarning boshqa
hujayralar DNK sini transformatsiya jarayonida o‘ziga qabul qilish

89
xususiyati  omilkorlik  (komponentlar)  deyiladi.  Omilkorlik  holati
ko‘pincha logarifmik ko‘payish fazasiga to‘g‘ri keladi.
Òransduksiya — bu genetik ma’lumotning (DNK) donor bakte-
riyasida retsiðiyent bakteriofat ishtirokida ko‘chirilishi. Bunday xossaga
asosan mo‘tadil faglar ega. Ular bakteriya hujayrasida ko‘payib o‘z
DNK tarkibiga, bakteriya DNKsini qisman kiritadi va uni retsiðiyentga
beradi. Òransduksiyaning uch tiði farq qilinadi — umumiy, maxsus
va abortiv (chala).
1.  Umumiy  transduksiyada  bakteriya  xromosomalarining  turli
qismlarida  joylashgan  har  xil  genlarni  hosil  qilish,  dorivor  mah-
sulotlarga va boshqalarga chidamliligini oshirish xususiyati o‘zgarishi
mumkin.
2. Maxsus transduksiya — bu bakteriya xromosomalarining maxsus
qismlarida  joylashgan  faqat  ayrim  maxsus  genlarni  faglar  orqali
uzatilishi. Bu hollarda faqat ma’lum belgilar va xususiyatlar uzatiladi.
3.  Abortiv  (chala)  transduksiya — donor  xromosomasining
qandaydir bitta bo‘lagi faglar orqali uzatilishi. Bu bo‘lakcha retsiðiyent
hujayraning xromosomasiga kirmaydi, balki sitoplazmasida aylanib
yuradi. Retsiðiyent hujayra bo‘lganida bu bo‘lakcha faqat bitta qiz
hujayraga  o‘tadi,  ikkinchi  hujayraga  retsiðiyentning  o‘zgarmagan
xromosomasi qoladi.
Òransduksiya  faglar  yordamida  hujayradan  boshqa  hujayraga,
toksin, spora, xivchinlar, qo‘shimcha fermentlar hosil qilishi, dorivor
mahsulotlarga chidamliligini oshirish va boshqa xossalarni o‘tkazishi
mumkin.
Konyugatsiya — bu genetik materiallarning bir hujayradan boshqa
hujayraga kontaktda bo‘lgandagi o‘tishi. Genetik materiallarni uzatuvchi
hujayralar donor deyiladi, genetik materiallarni qabul qiluvchilarni
retsiðiyentlar deyiladi. Bu jarayon bir tomonlama xarakterga ega —