Mikrobiologiya

yuboriladi. Uchinchi usulda, ko‘z muguz pardasi qirqilib, tekshirish
materiali shu qirqilgan joyga yuboriladi.

107
Laboratoriya  hayvonlarini  yorish
O‘lgan  hayvonlarni  yorib  o‘rganish — hayvon  organizmidagi
o‘zgarishlar  xususiyati qo‘zg‘atuvchining organizmda tarqalishi, uning
joylashishi va bakteriologik tekshirishlar o‘lim sabablarini aniqlashga
yordam beradi. Ayrim hollarda kasallanib o‘lmagan hayvonlarni o‘zimiz
o‘ldirishimizga to‘g‘ri keladi, buning bir necha usullari mavjud. Eng
ko‘p qo‘llaniladigan usullardan biri hayvonni og‘zi yaxshi yopiladigan
idishga solish va unga efir yoki xloroformga namlangan paxta tashlashdir.
Shunda hayvon bir necha daqiqa ichida nobud bo‘ladi. Bundan tashqari,
yana quyidagi usullar ham qo‘llaniladi: sichqon va mayda hayvonlarning
boshi  kesib  tashlanadi,  quyonlarning  yuragi  yoki  venasiga  havo
yuborilib, emboliya hosil qilinadi.
Y o r i s h .  Hayvonlarni yorish alohida xonalarda, maxsus stollarda
olib boriladi. Stolda hayvonni yorish uchun barcha steril asboblar:
qaychi,  skalpel,  pinset,  shpris  ignasi  bilan,  spirt  lampasi,  spirt,
paxta, paxta tampon, bakteriologik qovuzloq piðetka, buyum oynacha-
lari,  Petri  kosachasi  va  probirkalarda  oziqa  muhiti  (oziqa  muhiti
qo‘zg‘atuvchining turiga qarab tanlanadi) va boshqalar bo‘lishi lozim.
Òajriba boshlanishidan oldin tana yorilib, undagi o‘zgarishlarning
barchasi bayonnomalashtirilishi lozim. Bayonnomada hayvonning turi,
tartib  raqami,  zararlash  yoki  yorish  vaqti,  tekshirish  materiali,
hayvonning nobud bo‘lgan vaqti, kuzatilgandagi o‘zgarishlar va bosh-
qalar  yoziladi.
Yorish bir qancha bosqichlarda olib boriladi:
1) hayvonni fiksatsiyalash;
2) tashqi ko‘rinishini kuzatish;
3) yorish va ko‘krak qafasini kuzatish;
4) qorin bo‘shlig‘ini yorish va kuzatish.
Fiksatsiya. Hayvon qorni yuqoriga qilib yotqiziladi, oyoqlari
to‘rt tomondagi halqa yoki ilgichga mahkamlanadi va tortiladi.
Òashqi  ko‘rinishni  kuzatish. Dezinfeksiyalovchi moddaga
namlangan paxta bilan hayvonning tanasi artiladi. Òerining ko‘rinishi
kuzatiladi va qindan iyagigacha o‘rta chiziq bo‘yicha yoriladi. Buning
uchun  qo‘llaniladigan  asboblar  artiladi,  yondiriladi  va  almashtirib
turiladi. Pinset yordamida teri ushlanib, skalpel bilan qirqib teriosti
kletchatkasidan  ajratiladi.  Òeri,  qo‘ltiqosti  va  chot  bezlari,  teriosti
yog‘lari,  tomirlarining  kengayganligi,  qon  quyilishlar,  yiringli
o‘choqlar va boshqalar belgilanadi. Agar o‘zgarishlar bo‘lsa, surtma
tayyorlanadi va maxsus oziqa muhitiga ekiladi.
Ko‘krak qafasini yorish. Ko‘krak suyagi ikki tomondan qovurg‘a
ulangan tog‘ay bo‘yicha kesiladi va ko‘krak suyagi olib tashlanadi. O‘pka,

108
yurakning rangi, kattaligi, konsistensiyasi tekshiriladi. Agar o‘zgarish-
lar  bo‘lsa,  oziqa  muhitiga  ekiladi  va  o‘zgargan  qismidan  surtma
tayyorlanadi. O‘pkadan  bir  bo‘lak  kesib  olib  suv  solingan  bankaga
solinadi,  agar  o‘pka  sog‘lom  bo‘lsa,  suv  yuzasiga  qalqib  chiqadi,
kasal o‘pka esa cho‘kadi. Yurakdan qon olinib oziqa muhitiga ekiladi.
Qorin  bo‘shlig‘ini  yorish.  Òeri  ko‘tarilib  qindan  diafrag-
magacha, so‘ngra ikki yoniga qarab kesiladi. Qorin bo‘shlig‘idagi barcha
o‘zgarishlar  kuzatiladi.  O‘zgargan  a’zolardan  olib  oziqa  muhitiga
ekiladi, surtma preparat va surtma tamg‘a preparati tayyorlaniladi.
Hayvon yorib bo‘lingandan so‘ng stol yaxshilab tozalanadi. Hayvon
maxsus idishga (masalan, chelakka) solinib, javobgar shaxs ishtirokida
yondiriladi  yoki  avtoklavda  zararsizlantiriladi.  Agar  hayvon  jasadini
zararsizlantirishning iloji bo‘lmasa, dezinfeksiyalovchi moddaga solib
qo‘yiladi. Òaxta yoki stol spirt bilan artib zararsizlantiriladi. Asboblar
dezinfeksiyalovchi  eritmalarda zararsizlantirilib, keyin 30—40 daqiqa
sterilizatorda qaynatiladi. Sporali kultura bilan ishlanganda avtoklavda
zararsizlantiriladi. Ekilgan muhitlar termostatda qoldiriladi.
Mikrobiologiya amaliyotida hayvonlardan donor sifatida ham foydala-
niladi. Qon va qon zardobi oziq muhit ingrediyenti sifatida, shuning-
dek, emlangandan so‘ng immunologik xossasini aniqlashda qo‘llaniladi.
Ko‘pincha quyon, dengiz  cho‘chqachasi, ba’zi hollarda sichqon va kala-
mushlar, yirik shoxli hayvonlardan ot, qo‘y, buqa qonlari keng qo‘llaniladi.
Hayvonlardan qon olish usullari
Quyonlarning quloq venasidan, kalamush va sichqonlarning dum
venasidan,  dengiz  cho‘chqachalarining  yuzaki  venalari  yaxshi
rivojlanmaganligi  sababli  yuragidan,  yirik  hayvonlar  (ot,  qo‘y)ning
boshi va yuragiga boradigan ko‘k tomirdan qon olinadi. Quyonning
qulog‘idan qon olish uchun quloq yungdan tozalanadi, zararsizlan-
tiriladi,  barmoq  bilan  urib  yoki  issiq  suvga  namlangan  paxta  bilan
artib, quloq venasi quloq pastidan siqilib qizartirib olinadi. So‘ngra
tajriba olib boruvchi odam bosh va ko‘rsatkich barmog‘i bilan quloqning
pastki qismidan ushlaydi va shprissiz ignani kiritadi, qonni probirkaga
oladi. Igna chiqarilib spirt yoki yod bilan igna chiqarilgan joy zararsiz-
lantiriladi. Sichqon yoki kalamushlardan qon olish uchun uning dumi
kesiladi, undan oqqan qon probirkaga yig‘iladi yoki piðetkaga so‘rib
olinadi. Qonni to‘xtatish uchun vodorod peroksid yoki spirt alangasiga
kuydiriladi.  Yurakdan  qon  olish  uchun  hayvon  gorizontal  holda
yotqizilib, fiksatsiya qilinadi. Yungi olinadi, zararsizlantiriladi, chap
qo‘l barmog‘i bilan urayotgan yurak topiladi va shu yerga igna kiritiladi.
Agar igna yurakka kirsa, shprisga qon oqadi. Olinadigan qon miqdori
hayvon turiga va og‘irligiga bog‘liq bo‘ladi (9-jadval).

109
9-jadval
Laboratoriya hayvonlaridan olinadigan qonning
maksimal miqdori
i
r
u
t
n
o
v
y
a
H
g
n
i
n
r
o
n
o
D
a
h
c
a
t
r
‘
o
g
,i
g
il
r
i‘
g
o
a
d
.l
m
,i
r
o
d
q
i
m
n
o
Q
n
o
q
i
g
r
a
f
a
s
r
i
b
a
d
h
s
i
r
a
q
i
h
c
i
n
n
o
q
a
m
m
a
h
a
d
h
s
i
r
a
q
i
h
c
n
o
y
u
Q
0
0
0
4
—
0
0
0
3
0
3
—
5
2
0
5
1
—
0
3
1
z
i
g
n
e
D
i
s
a
h
c
a
q
h
c
‘
o
h
c
0
0
5
—
0
0
4
2
1
—
0
1
0
5
—
0
4
h
s
u
m
a
l
a
K
0
0
2
—
0
5
1
5
—
3
8
—
6
Hayvonlardan bir safar qon olinganda unga tana haroratigacha
isitilgan  fiziologik  eritma  yuboriladi,  uning  miqdori  olingan  qon
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Hamma qon uyqu arteriyasidan chiqariladi.
Bunda hayvon gorizontal holda yotqizilib, unga efir hidlatiladi, shun-
dan so‘ng bo‘yin qismi zararsizlantirilib, uyqu arteriya topib kesiladi
va qon steril idishga olinadi. Yurak va boshqa a’zolar uqalanganda,
qo‘shimcha qon chiqadi. Bu usulning kamchiligi shundan iboratki,
bunda hayvon nobud bo‘ladi.
Qonga ishlov berish va uning tarkibiy
qismlarini ajratib olish
Fibrinsiz qon tayyorlash. Olingan qon shisha munchoq solingan
kolba yoki bankaga solinadi va 15—20 daqiqa chayqatiladi. Bunda fib-
rin quyuqlashgan holda munchoqqa yopishadi. Fibrindan tozalangan
qon alohida steril idishga solinadi.
Sitratli qon tayyorlash. Qonga uning ivishi oldini oluvchi modda —
5 % li sitrat eritmasi 1:10 (10 ml qonga 1 ml natriy sitrat eritmasi
hisobida)  qilib  aralashtiriladi.
Plazma olish. Plazma sitratli qondan olinadi. Qon sentrifugalanadi
yoki muzlatkichda 18—20 soatga qoldiriladi. Natijada cho‘kma ostida
sariq rangli suyuqlik—plazma hosil bo‘ladi.
Qon zardobini ajratib olish. Qon 1 soatga xona haroratida yoki
termostatda (37°C da 30 daqiqaga) ivishi uchun qoldiriladi.
Hosil  bo‘lgan  quyuq  modda  probirka  devoridan  piðetka  yoki
qovuzloq yordamida olib tashlanadi. Probirkani muzlatkichda 1 soatga

110
(48  soatdan  oshmasligi  lozim)  quyuq  moddalardan  tozalashga
qoldiriladi. Vaqt o‘tgach, probirkadagi zardob alohida steril idishga
ajratib olinadi. Zardob tiniq bo‘lishi lozim.
Eritrotsit osilmasini tayyorlash. Qon 15—20 daqiqa davomida 2000—
3000 aylanma tezlikda sentrifugalanadi. Eritrotsitlar cho‘kmaga tushadi,
uning ustiga sarg‘ish-qizil xloridning izotonik eritmasi quyiladi, yana sentrifuga
qilinadi. Eritrotsitlarni bunday yuvish 2—3 marotaba, toki cho‘kma ustidagi
suyuqlik tiniqlashguncha takrorlanadi. Oxirgi toza suyuqlik to‘kilib, eritrotsit
eritmasi qoldiriladi, buni 2—3 kun qo‘llash mumkin. Eritrotsitlarni uzoq
vaqt qo‘llash uchun ularni formalin bilan qayta ishlash lozim. 50 % li
osilma olish uchun bir qism eritrotsitga ikki qism pH i 7,2 bo‘lgan bufer
eritma, shuncha miqdorda 3 % li formalin eritmasi quyiladi. Hosil bo‘lgan
eritma suv hammomida 37°C da 2—3 soat ushlanadi. Har 15—20 daqiqada
chayqatib turiladi, so‘ng termostatda (20 soat 37°C da) ushlanadi. Ertasi
kuni  probirkani  termostatdan  olib  xuddi  shu  eritma  bilan  sentrifuga
qilinadi, cho‘kma ustidan suyuqlik to‘kib tashlanadi. Cho‘kmaga yana
bufer eritma solinadi, usti mahkam yopilib, 4°C da saqlanadi.
1. Biologik usul deb nimaga aytiladi?
2. Laboratoriya hayvonlarini tanlashda nimaga e’tibor berish lozim?
3. Òajriba uchun qanday bo‘limlardan foydalaniladi?
4. Vivariy qanday bo‘limlardan iborat va ular qanday talablarga javob
berishi lozim?
5. Laboratoriya hayvonlari qanday belgilanadi?
6. Siz hayvonlarni qanday zararlash usullarini bilasiz?
7. Laboratoriya hayvonlari qaysi usulda yoriladi?
8. Laboratoriya hayvonlarini yorish qanday bosqichlardan iborat?
9. Ishlatilgan asboblar qanday zararsizlantiriladi?
10. Laboratoriya hayvonlaridan qon qanday olinadi?
11. Hamma qonni chiqarish nima degani?
12. Sitratli  qon,  fibrinsiz  qon,  qon  qismlaridan  plazma,  zardob,
eritrotsit osilmasi qanday olinadi?
11-bob.
 IMMUNIÒEÒ HAQIDA ÒUSHUNCHA
Immunitet deb, organizmning barcha begona agentlar, shuningdek,
kasallik  chaqiruvchi  mikroorganizmlar  va  ularning  toksinlarini
yuqtirmaslik  xossasiga  aytiladi  (lotin. immunitas —  biror  nimadan
qutulish).
?
Nazorat  uchun  savollar

111
Organizmga  genetik  jihatdan  begona  agentlar — antigenlar
tushganda, qator mexanizm va omillar ta’sirga o‘tib, begona agentlarni
aniqlaydi va zararsizlantiriladi. Organizm himoya reaksiyalari ichki
muhitning gomeostaz doimiyligi buzilishiga qarshi kurashuvchi a’zo
va to‘qima sistemasi immunosistema deyiladi.
Immunologiya — immunitet  haqidagi  ta’limot  bo‘lib,  begona
moddalarga va mikroorganizmlarga, begona to‘qima va xavfli o‘smalarga
nisbatan organizmning reaksiyasini o‘rganadi. Immunologiya asosida
tabiat  kuchi  bilan  bo‘ladigan  kuzatishlardan  odam  o‘zini  yuqumli
kasalliklardan sun’iy ravishda himoya qilish imkoni yotadi. Epidemiya
o‘chog‘ida odamlarni kuzatish natijasida hamma ham kasallanaver-
maydi, degan xulosaga kelindi. Òoun bilan xastalanib tuzalgan bemorda
kasallik qaytarilmaydi, qizamiq bilan faqat bir marotaba kasallanadi,
sigir chechagi bilan kasallanganlar chinchechak bilan kasallanmaydi.
Ma’lumki, qadimgi xalqlar ilon chaqishidan himoyalanish uchun
kesilgan teriga ilon zahari surtilgan o‘simliklarni bog‘laganlar, podadagi
mollarni  yirtqich  hayvon  hamlasidan  himoya  qilish  uchun  kesilgan
teriga shu kasallik bilan og‘rib o‘lgan hayvon o‘pkasi bog‘langan.
Yuqumli kasalliklarning oldini olish maqsadida sun’iy emlashni
birinchi bo‘lib E. Jenner 1876-yili kashf etgan. L. Paster esa yuqumli
kasalliklarning sun’iy himoyalash qoidalarini ilmiy asoslab bergan.
U kuchsizlantirilgan qo‘zg‘atuvchilar bilan zararlash organizmni shu
qo‘zg‘atuvchi bilan qayta to‘qnashganda yuqmasligini isbotlab bergan.
L. Paster quturish va kuydirgi kasalliklaridan himoyalovchi preparat-
larni ishlab chiqqan. Keyinchalik I.I. Mechnikovning hujayra immuniteti
(fagotsitoz) va P. Erlixning (kasallik yuqmasligidagi) gumoral omillar
ahamiyati haqidagi ishlari immunologiyaning rivojlanishiga olib keldi.
Immunitetning asosiy turlari 10-jadvalda ko‘rsatilgan.
10-jadval
IMMUNITET TURLARI
Tug‘ma immunitet (turlari)
Òabiiy
Orttirilgan
Faol                   Passiv
Faol                 Passiv
Sun’iy
X
X
X
X
X
X
X
X

112
Òug‘ma  immunitet  turlari
Òug‘ma (tur) immunitet — bu berilmaslik xossasining mustahkam
va zamonaviy shakli bo‘lib, chidamlilik omillari bilan nasldan naslga
o‘tishiga asoslangan. Ma’lumki, odam, yirik shoxli hayvonlar va it
tounga sezuvchan emas, hayvonlar esa vabo va bo‘g‘ma bilan kasallan-
maydi. Lekin tug‘ma immunitet mutlaq emas, ya’ni mikroorganizm
uchun  noqulay  sharoit  yaratish  bilan  uning  yuqtirmaslik  xossasini
o‘zgartirishi  mumkin.  Masalan,  ortiqcha  issiqlash,  sovqotish,
avitaminoz, gormonlarning ta’siri odam yoki hayvon uchun tegishli
bo‘lmagan kasalliklarni yuzaga keltiradi. Paster tovuqlarni sovqottirish
yo‘li bilan ularga sun’iy ravishda kuydirgi qo‘zg‘atuvchisini yuborgan
va kasallikni yuzaga keltirgan, tovuqlar tabiiy sharoitda, kuydirgi kasalligi
bilan kasallanmaydi.
Orttirilgan  immunitet
Orttirilgan immunitet — odam hayoti davomida orttiriladi, nasldan
naslga o‘tmaydi.
Òabiiy  immunitet.  Òabiiy  faol  immunitet  kasallik  bilan  og‘rib
o‘tgandan keyin yuzaga keladi (u postinfeksiya deyiladi). Ko‘pgina
hollarda u uzoq vaqt saqlanadi, qizamiq, suvchechak, toun va boshqa
kasalliklardan so‘ng yuzaga keladi. Shuningdek, ayrim kasalliklarda
immunitetning muddati 1 yildan oshmaydi (griðp, dizenteriya va b.).
Ayrim hollarda tabiiy faol immunitet kasallik yuzaga chiqmasidan ilgari
hosil  bo‘ladi.  U  yashirin  (latent)  infeksiya  yoki  qo‘zg‘atuvchining
kichik dozada qayta-qayta yuqtirish natijasida hosil bo‘ladi (maishiy,
turmish immunizatsiyasi).
Òabiiy passiv immunitet — bu chaqaloqlar (platsenta) immuniteti
bo‘lib, homila ona qorindaligidayoq orttiriladi. Shuningdek, chaqaloqlar
ona suti orqali ham immunitetni orttirishi mumkin. Immunitetning
bu  turi  uzoq  davom  etmaydi,  6—8  oydan  so‘ng  yo‘qolib  ketadi.
Lekin tabiiy passiv immunitetning ahamiyati katta, u chaqaloqlarni
yuqumli kasalliklarga chalinmasligini ta’minlaydi.
Sun’iy immunitet (faol immunitet) odamda immunizatsiya (emlash)
natijasida orttiriladi. Immunitetning  bu turi organizmga kuchsizlantirilgan
yoki  turli  usulda  o‘ldirilgan  bakteriya,  ularning  zaharlari,  viruslar
yuborilgandan  so‘ng  hosil  bo‘ladi.  Masalan,  ko‘kyo‘tal,  bo‘g‘ma,
chechak kasalliklariga qarshi immunitet shular jumlasidan.
Bunda  organizmda  faol  qayta  qurilish  yuzaga  keladi,  ya’ni
qo‘zg‘atuvchi  va  toksinlarga  o‘ldiruvchi  ta’sir  ko‘rsatuvchi  modda
(antitelo) hosil bo‘ladi. Shuningdek, hujayra xossasining o‘zgarishi

113
mikroorganizmlar  va  ular  ishlab  chiqaradigan  moddalarga  ta’sir
ko‘rsatadi. Sun’iy faol immunitet sekin-asta, 3—4 hafta ichida hosil
bo‘ladi va 1 yildan 3 oygacha saqlanadi.
Sun’iy  passiv  immunitet  organizmga  tayyor  antitelo  yuborish
natijasida yuzaga keladi. Immunitetning bu turi organizmga antitelo,
zardob va immunoglobulin yuborilgan zahoti hosil bo‘ladi va faqat
15—20  kungacha  saqlanadi,  so‘ngra  antitelolar  parchalanib,  orga-
nizmdan chiqib ketadi.
«Mahalliy immunitet» tushunchasini fanga A.M. Bezredko kiritgan.
U organizm to‘qimalari va alohida hujayralar ma’lum moyillika ega,
deb hisoblaydi. Ularni emlash infeksiya qo‘zg‘atuvchilari kiritish uchun
to‘siq hosil qiladi. Hozirgi vaqtda umumiy va mahalliy immunitetning
birligi isbotlangan. Lekin alohida to‘qima va a’zolarning mikroorga-
nizmlarni yuqtirmasligi katta ahamiyatga ega.
Antimikrob immunitet turli xil mikroorganizmlar keltirib chiqara-
digan kasalliklardan so‘ng yoki vaksinat (kuchsizlantirilgan tirik yoki
o‘ldirilgan mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar) yuborilganda,
hosil bo‘ladi.
Antitoksik  immunitet — bakteriyalarning  zaharli  toksinlariga
nisbatan hosil bo‘ladi.
Antivirus  immunitet — virusli  kasalliklardan  so‘ng  hosil  bo‘ladi.
Immunitetning bu turi uzoq davom etadi va mustahkam (qizamiq,
chechak  va  b.)  bo‘ladi.  Shuningdek,  faol  virusli  immunitet  virusli
vaksinalar bilan emlangandan so‘ng hosil bo‘ladi. Bundan tashqari,
organizmni kasallik qo‘zg‘atuvchisidan tozalanish davriga ko‘ra ham,
bo‘lishimiz mumkin.
Steril immunitet — ko‘pgina qo‘zg‘atuvchilar bemor tuzalganda,
organizmdan  yo‘qoladi.  Immunitetning  bu  turi  steril  immunitet
deyiladi (qizamiq, chechak va b.).
Sterillanmagan immunitet — infeksiya qo‘zg‘atuvchining moyilligi
xo‘jayin organizmida bo‘lgan davrdagina saqlanib turiladi. Bunday
immunitet  sterillanmagan  yoki  infeksion  immunitet  deyiladi.
Immunitetning  bu  turi  sil,  zaxm  va  ayrim  boshqa  infeksiyalarda
kuzatiladi.
Odamning yuqumli kasalliklar yuqtirmasligi spetsifik va nospetsi-
fik himoya omillarida o‘z aksini topadi. Nospetsifiklik deb, organizmning
tug‘ma xususiyatiga aytiladi, bu odam tanasi yuzasidagi va organizm
ichidagi turli xil mikroorganizmlarni yo‘qotishga imkon beradi.
Spetsifik himoya omili organizm qo‘zg‘atuvchisi yoki toksinlar
bilan to‘qnashganda hosil bo‘ladi, bu omillarning ta’siri faqat shu
qo‘zg‘atuvchilar yoki ularning toksinlariga qarshi qaratilgan bo‘ladi.

114
Organizmning  nospetsifik  himoya  omili
Organizmni  turli  xil  mikroorganizmlarning  zaharlari  ta’siridan
himoya qiluvchi mexanik, kimyoviy va biologik omillari mavjud.
Òeri. Jarohatlanmagan teri mikroorganizmlarning kirishi uchun
to‘siq bo‘lib hisoblanadi. Bunda mexanik omillardan teri va yog‘ bezlari
ajratmalari  teridagi  mikroorganizmni  yo‘qotishga  yordam  beradi.
Kimyoviy omillarda ham ter (yog‘ va  ter) bezlari ajratmalari himoya
rolini  bajaradi.  Ular  o‘zida  bakteriotsid  (bakteriyalarni  o‘ldirish)
xossasiga ega bo‘lgan yog‘ va sut kislotalarini saqlaydi. Biologik himoya
omillari  teri  normal  mikroflorasining  patogen  mikroorganizmlarga
o‘ldiruvchan ta’siriga asoslangan.
Shilliq qavatlari. Òurli a’zolarning shilliq qavatlari mikroorganizm
kirishi uchun to‘siq bo‘lib hisoblanadi. Nafas yo‘lining mexanik himoyasi
tebranuvchi kiðrikchalari bor epiteliylar yordamida amalga oshiriladi.
Yuqori nafas yo‘li epiteliy kiðrikchalarining harakati og‘iz va burun
bo‘shlig‘i  yo‘nalishi  bo‘yicha  mikroorganizmlarni  harakatlanishiga
to‘sqinlik  qiladi.  Burun  bo‘shlig‘idagi  tukchalar  ham  bakteriyalarga
shunday ta’sir ko‘rsatadi. Aksirish va yo‘talish mikroorganizmlarning
chiqib ketishiga yordam beradi va aspiratsiya (nafas orqali organizmga
kirishi)ning oldini oladi. Ko‘z yoshi, so‘lak, ona suti va organizmdagi
boshqa suyuqliklar o‘zida lizotsim moddasini saqlaydi. U mikroorganizm-
larga  o‘ldiruvchi  (kimyoviy)  ta’sir  ko‘rsatadi.  Shuningdek,  shilliq
qavatlarning normal mikroflorasi biologik himoya omili sifatida patogen
mikroorganizmlarga antagonist bo‘lib hisoblanadi.
Yallig‘lanish — mikroorganizmning begona zarrachalarga nisbatan
reaksiyasidir. Yallig‘lanishning sabablaridan biri organizmga infeksiya
qo‘zg‘atuvchilarining  kirishidir.  Yallig‘lanishning  yuzaga  kelishi
mikroorganizmni o‘ldirishga yoki ulardan ozod bo‘lishga olib keladi.
Yallig‘lanish shikastlanish o‘chog‘ida qon va limfa bezlarining
buzilishi bilan ifodalanadi. Bu haroratning ko‘tarilishi, shish, qizarish
va og‘riq bilan kechadi.
Nospetsifik himoyaning hujayraviy omillari — fagotsitoz
Yallig‘lanish mexanizmining asoslaridan  biri fagotsitoz — bak-
teriyalarni yutish jarayoni hisoblanadi. Fagotsitoz jarayonini birinchi
bo‘lib I.I. Mechnikov ta’riflagan. U fagotsitozni bir hujayrali amyoba-
larda o‘rganishdan boshlagan, amyobalar uchun fagotsitoz jarayoni
oziq-ovqatlarni  hazm  qilish  tarzi  hisoblanadi.  Hayvonot  dunyosi
rivojlanishida bu jarayonning turli bosqichi kuzatilgan. I.I. Mech-
nikov odamda fagotsitozning maxsus hujayralarini aniqlagan. Ular
yordamida  bakteriyalar  yo‘qotiladi,  qon  quyilish  o‘chog‘ida  o‘lik
hujayralar shimiladi va h.k.

115
Organizmdagi turli xil hujayralar (leykotsitlar, qon tomirlaridagi
endoteliy hujayralari) fagotsitar faollikka ega. Bunday faollik harakat-
chan  polimorf  yadroli  leykotsitlarda,  qondagi  monotsitlar  va
makrofag to‘qimalarda, suyak ko‘migida namoyon bo‘ladi. Barcha bitta
yadroli  fagotsit  hujayralar  monokular  fagotsit  sistemasi  (MFS)  ga
kiritildi. Fagotsitoz hujayra lizosomalarida 25 dan ortiq gidrolitik fer-
menlar va oqsillar mavjud. Ular antibakterial xususiyatga ega.
Fagotsitoz  bosqichlari
1-bosqich.Yaqinlashish  bosqichi.  Fagotsit  obyektiga  (begona
moddaga)  oxirgi  kimyoviy  ta’sirot  hisobiga  yaqinlashadi.  Bunday
harakat musbat xemotaksis deb ataladi.
2-bosqich.Yopishish bosqichi mikroorganizmlar fagotsitga yopishadi.
3-bosqich.Yutish  bosqichi.  Mikroorganizmlar  hujayrasi  begona
moddalarni yutadi, fagosomalarni hosil qiladi.
4-bosqich. Nobud bo‘lish bosqichi. Fagolizosomalar hosil bo‘lishi,
fermentlar va bakteriotsid oqsillar ularga tushishi natijasida qo‘zg‘atuv-
chilar nobud bo‘ladi va hazm qilinadi.
Mikroorganizmning nobud bo‘lshi bilan tugallanadigan jarayon
tugallangan fagotsitoz deyiladi. Lekin ayrim mikroorganizmlar fagotsit
ichida  nobud  bo‘lmaydi,  balki  ular  bo‘linib  ko‘payadi. Bularga
gonokokklar, sil mikobakteriyalari, brutsellalar kiradi. Bunday jarayon
tugallanmagan fagotsitoz deyiladi. Bunda fagotsitlar nobud bo‘ladi.
Boshqa fiziologik funksiyalar singari fagotsitoz organizmning holatiga
MNS (markaziy nerv sistemasi)ning boshqarish ahamiyatiga, yoshga,
ovqatlanishga bog‘liq.
Leykotsitlarning fagotsitoz faoliyati ko‘pincha yuqumli bo‘lmagan