(11-jadval).
11- jadval
Serologik reaksiyada ishtirok etadigan komponent va uning
muhit sharoitiga bogliqligi
,
a
d
n
a
g
l
o
b
o
l
e
ti
t
n
A
n
a
g
i
d
a
l
o
b
r
i
d
o
s
r
a
l
a
y
i
s
k
a
e
r
a
v
n
e
g
it
n
A
g
n
i
n
r
a
l
o
l
e
ti
t
n
a
i
r
i
s
a
t
o
r
a
z
o
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
k
if
i
s
t
e
p
s
o
n
i
r
a
lt
n
e
n
o
p
m
o
k
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
A
a
y
i
s
t
a
n
it
u
l
g
g
a
m
e
G
a
y
i
s
t
a
ti
ð
i
s
t
e
r
P
-
e
t
k
a
b
:i
s
i
z
il
n
u
m
m
I
-
o
ti
s
z
il
o
m
e
g
s
i
z
il
o
i
r
s
i
z
il
-
a
l
g
o
b
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
i
s
a
y
i
s
k
a
e
r
h
s
i
n
a
y
i
s
t
a
z
il
a
r
t
y
e
N
z
o
ti
s
t
o
g
a
F
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
i
s
t
o
r
ti
r
E
a
m
i
q
o
t
a
v
o
z
a
,
r
a
ll
i
s
q
O
-
p
a
g
,t
a
z
il
,i
r
a
lt
k
a
r
t
s
k
e
r
a
l
n
e
t
-
ti
s
t
o
r
ti
r
e
,
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
l
a
r
y
a
j
u
h
a
q
h
s
o
b
,
r
a
l
,t
a
z
il
,t
a
r
t
s
k
e
,
n
e
t
p
a
G
-
y
a
j
u
h
,
r
a
l
n
e
g
it
n
a
a
l
o
t
r
a
l
a
r
r
a
l
s
u
r
i
v
,
r
a
l
n
i
s
k
o
T
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
B
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
k
i
n
o
t
o
z
i
(
k
i
n
o
t
o
z
i
(
ti
l
o
r
t
k
e
l
E
)
a
m
ti
r
e
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
t
n
e
m
e
l
p
m
o
K
r
a
lt
il
o
r
t
k
e
l
E
r
a
lt
i
s
t
o
g
a
F
125
Serologik reaksiyaning qollanilishi
Yuqumli kasalliklar diagnostikasida serologik reaksiyalar qollanadi.
Ulardan:
1) bemor qon zardobida antitelolarni aniqlash uchun, yani
serodiagnostikada;
2) antigenning turini aniqlash, masalan, bemor organizmidan
ajratib olingan mikroorganizmlarni aniqlashda, yani ularning
identifikatsiyasida foydalaniladi (12-jadval).
12-jadval
Serologik reaksiyalarning qollanilishi
n
a
d
h
s
i
r
i
h
s
k
e
T
d
a
s
q
a
m
n
e
g
it
n
A
o
l
e
ti
t
n
A
t
a
b
s
u
m
g
n
i
n
a
y
i
s
k
a
e
R
i
s
a
ji
t
a
n
i
n
o
l
e
ti
t
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
k
it
s
o
n
g
a
i
d
o
r
e
s
(
i
n
n
e
g
it
n
A
h
s
a
l
q
i
n
a
)
a
y
i
s
t
a
k
if
it
n
e
d
i
(
m
u
l
a
M
-
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
m
u
k
m
u
l
a
m
o
N
g
n
i
n
r
o
m
e
B
i
b
o
d
r
a
z
n
o
q
n
u
m
m
I
k
it
s
o
n
g
a
i
d
(
)
b
o
d
r
a
z
-
s
i
n
a
g
n
e
g
it
n
a
m
u
l
a
M
-
r
a
z
n
o
q
r
o
m
e
b
n
a
t
a
b
.
r
o
b
o
l
e
ti
t
n
a
a
d
i
b
o
d
n
a
g
t
o
y
a
li
n
a
g
r
O
n
a
g
n
a
l
n
u
m
m
i
n
e
g
it
n
a
.
s
o
m
a
g
b
o
d
r
a
z
Serologik reaksiyalar ilmiy tekshirishlarda va shuningdek, zardob-
ning faolligini (titrini) aniqlashda qollaniladi. Serologik reaksiyani
olib borish alohida tayyorgarlikni talab qiladi.
Serologik reaksiyani qoyish uchun idishlar quruq va toza bolishi
lozim. Probirkalar (bakteriologik, agglutinatsiya, pretsiðitatsiya va
sentrifuga probirkalari), Paster va darajalangan turli xil piðetkalar,
kolbalar, silindrlar, buyum va yopqich oynachalar, Petri kosachasi,
botiq plastmassali plastinkalar qollaniladi.
Asbob va uskunalar: qovuzloq, shtativ, lupa, agglutinoskop,
termostat, muzlatkich, sentrifuga, tarozi va toshlari.
Materiallar: antitelolar (immun va tekshirilayotgan zardob),
antigenlar (mikroorganizmlar kulturasi, diagnostikumlar, ekstratlar,
lizatlar, gaptenlar, eritrotsitlar, toksinlar), komplement, natriy
xloridning izotonik eritmasi.
Zardoblar bemorning qon zardobi. Zardob kasallikning ikkinchi
haftasida antitelo hosil bolganda olinadi, ayrim hollarda rekonvalessent
(tuzalayotgan bemor) va kasallanib otgan odam qon zardobidan
foydalaniladi.
Kopincha qon zardobini olish uchun qon venadan 35 ml
miqdorida steril probirkaga olinadi va laboratoriyaga yollanma bilan
jonatiladi. Yollanmada bemorning familiyasi, ismi, sana va taxminiy
tashxisi yozilishi lozim.
126
Qon och qoringa yoki ovqatlanilgan bolsa, 6 soatdan keyin olinishi
kerak. Ovqatlangandan song qon zardobida yog tomchilari saqlanishi
mumkin, bu zardobni xiralashtiradi va tekshirishga yaroqsiz qilib qoyadi
(bunday qon zardobi xilezzaiflashgan zardob deyiladi).
Diqqat! Qon olinayotganda aseptika qoidalariga rioya qilish lozim!
Qon zardobini olish uchun qon 1 soatga xona haroratida yoki
termostatda (37°C, 30 daqiqaga) qoyilishi uchun qoldiriladi.
Diqqat! Zardobni termostatda 30 daqiqadan ortiq ushlash
mumkin emas, chunki gemoliz sodir bolishi mumkin, bu
tekshirishga tosqinlik qiladi.
Hosil bolgan qonning quyuq qismi Paster piðetkasi yoki
qovuzloq yordamida probirka devoridan olib tashlanadi. Probirkani
muzlatgichga malum vaqtga (1 soatga, 48 soatdan oshmasligi kerak)
quyuq qismidan zardobni toliq ajratib olish uchun qoldiriladi. Song,
zardob Paster piðetkasi yordamida alohida idishga ajratib olinadi.
Zardobga qon elementlari qoshilib ketmasligi uchun uni juda
ehtiyotlik bilan ajratib olish lozim. Zardob juda tiniq bolishi zarur. Xira
zardoblar tindirilgandan song ajratib olinadi. Sentrifugalash yordamida
ham zardobni qon elementlaridan ajratib olish mumkin. Zardob olish
uchun qon barmoq yoki quloq tugmachasini teshib Paster piðetkasida
olinadi. Emizikli bolalardan qon U simon tovon orqa kesilmasidan olinadi.
Paster piðetkasidan foydalanilganda qon teshilgan joydan piðetka
yordamida olinadi. Piðetkaning uchi kavsharlanadi. Piðetka uchini pastga
qilib probirkaga joylashtiriladi. Uning uchi sinmasligi uchun probirkaga
kichik paxta bolagi solib qoyiladi. Probirka yollanma bilan labora-
toriyaga jonatiladi.
Immun zardoblari malum sxema asosida mos antigenlar (vaksina)
bilan emlangan odam va hayvon (kopincha quyon va otlar) qonidan
olinadi. Olingan zardobda uning faolligi (titri), yani malum tajriba
sharoitida mos antigenga ularning eng yuqori suyultirish darajasidagi
sezuvchanligi aniqlanadi.
Zardoblar qon ishlab chiqarish korxonalarida tayyorlaniladi. Ular
ampulalarga quyiladi, ampulalarda ularning nomi va titri korsatiladi. Kop
hollarda zardoblar quritiladi. Quruq zardob ishlatishdan oldin distillangan
suvda oldingi hajmiga yetguncha (bu hajm korsatilgan) suyultiriladi.
Barcha quyuq diagnostik preparatlar 410°C haroratda saqlanadi.
Serologik tekshirish uchun adsorbsiyalangan va nativ (adsorb-
siyalanmagan) immun zardoblardan foydalaniladi. Nativ zardoblar-
ning kamchiligi shundan iboratki, ularda guruh antitelolari, yani
mikroorganizmlar uchun umumiy antigenga ega bolgan antitelolar
127
mavjud. Bunday antigenlar esa bir guruhga, avlodga, oilaga mansub
mikroblardagina uchraydi. Adsorbsiyalangan zardoblar ota spetsifikligi
bilan farqlanadi; ular faqat gomologik (oziga mos) antigenlargagina
sezuvchandir. Antitelolar begona antigenlarga (geterogenlar)
adsorbsiyasi yiroqlashgan. Adsorbsiyalangan zardobda antitelolarning
titri juda past (1:40, 1:320), shuning uchun ular suyultirilmaydi.
Agglutinatsiya reaksiyasi
Agglutinatsiya reaksiyasi deb, mos antitelo tasirda antigenlar
mikrob yoki hujayralarning bir-biriga yopishib, fiziologik eritmada
chokmaga tushishiga aytiladi. Hosil bolgan chokma agglutinat deb
ataladi. Reaksiya qoyish uchun quyidagilar kerak boladi:
1. Antitelolar (agglutininlar) bemor qon zardobi yoki immuno-
logik zardob.
2. Antigen olik yoki tirik mikroorganizmlar, eritrotsitlar yoki
boshqa hujayralar.
3. Fiziologik eritma.
Serodiagnostikada agglutinatsiya reaksiyasi ichterlama, paratif
(Vidal reaksiyasi), brutselloz (Rayta reaksiyasi) va boshqa kasalliklarda
keng qollaniladi. Bunda antitelo bemor qon zardobi, antigen esa
malum mikrob kulturasi hisoblanadi.
Mikrob yoki boshqa hujayralar identifikatsiyasida antigen bolib
nomalum mikrob kulturasi, antitelo bolib malum immun zardobi
qollaniladi. Bu reaksiya ichak infeksiyalari, kokyotal va boshqa
kasalliklar diagnostikasida qollaniladi.
Ingrediyentlarni tayyorlash:
1) zardobni ajratib olish (yuqorida aytib otilganidek);
2) antigenni tayyorlash. Òirik mikrob aralashmasi gomogen bolishi
lozim va loyqalanish optimal standartga (1 ml.da taxminan 30 birlikda)
togri kelishi kerak:
Uni tayyorlash uchun 24 soatli qiyshiq agarda ostirilgan kultura
qollaniladi. Bu kulturaga 34 ml steril fiziologik eritma quyib kultura
yuviladi, alohida steril idishga ajratib olinadi, standartga solishtiriladi,
agar kerak bolsa, suyultiriladi.
Olik mikrob aralashmasi diagnostikumning qollanilishi ishni
ancha yengillashtiradi va uni xavfsiz qiladi. Asosan, ishlab chiqarish
korxonalarida tayyorlangan diagnostikumlardan foydalaniladi. Reaksiya
ikki usulda olib boriladi: taxminan agglutinatsiya reaksiyasi buyum
oynachasida olib boriladi va kengaytirilgan hajm agglutinatsiya reaksiyasi
(probirkalarda olib boriladi).
128
Òaxminiy agglutinatsiya reaksiyasi. Yogsizlantirilgan buyum
oynachasiga 2 tomchi spetsifik (adsorbsiyalangan) zardob va bir tomchi
fiziologik eritma tomiziladi. Adsorbsiyalanmagan zardob taxminan 1:5
1:25 ga suyultiriladi. Òomchilar orasida oraliq bolishi shart. Buyum
oynachasida qanday tomchi qayerda ekanligi qalam bilan belgilanadi.
Mikrob kulturasi zardobning bitta tomchisi va fiziologik eritma bilan
bakteriologik qovuzloq yoki piðetkada gomogen aralashma hosil bolguncha
aralashtiriladi. Kultura tomizilmagan zardob nazorat zardobi hisoblanadi.
Diqqat! Kulturani zardobdan fiziologik eritma tomchisiga
otkazish mumkin emas, chunki fiziologik eritma tomchisi
kontrol antigen bolib hisoblanadi.
Reaksiya xona haroratida 13 daqiqa ichida otadi. Nazorat zardob
tiniq, nazorat antigen xira, bir xilda loyqalangan bolishi kerak. Kultura
va zardob tomizilgan tomchimizda chokma hosil bolsa, reaksiya musbat
deyiladi. Agar mikrob kulturamiz tanasi bilan yopishgan bolsa, mayda
donador chokma, agar xivchinlar bilan yopishgan bolsa, yirik
donador chokma hosil boladi. Agar reaksiya manfiy bolsa, xuddi
nazorat antigenga oxshash bir xilda loyqalanish hosil boladi.
Reaksiya natijasi qorongi fonda kesib otuvchi yoruglikda aniq
korinadi. Uni organishda lupadan ham foydalanish mumkin.
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
Bemordan qon olib yuqorida aytib otilgandek, zardob ajratib
olinadi. Qon zardob 1:50 dan 1:1600 gacha suyultiriladi. Aggluti-
natsiyalovchi zardobning titri deb, gomologik hujayralarni aggluti-
natsiyaga uchratuvchi eng yuqori suyultirish darajasiga aytiladi.
Zardobni suyultirish: 1) shtativga kerakli hajmdagi, balandligi va
tubi bir xil bolgan probirkalar qoyib chiqiladi;
2) barcha probirkalarga suyultirish darajalari yoziladi;
1-probirkaga tajriba nomeri yoki antigenning nomi yoziladi. Ikkita
nazorat probirkaga «NZ» nazorat zardob va «NA» nazorat an-
tigen, deb yoziladi;
3) barcha probirkalarga 1 ml.dan fiziologik eritma solinadi;
4) alohida probirkada ishchi eritmasi tayyorlab olinadi. Masalan,
1 : 50 suyultirish uchun probirkaga 4,9 ml fiziologik eritma va 0,1 ml
zardob solinadi. Probirkaga, albatta, suyultirish darajasi yozilishi
shart. Ishchi eritmasidan 1 ml.dan olib, birinchi va nazorat zardob
probirkasiga solinadi;
5) qolgan probirkalarda ham zardob suyultirib chiqiladi. Suyul-
tirish usuli 13-jadvalda berilgan.
129
13-jadval
Kengaytirilgan hajmdagi agglutinatsiya reaksiyasi
uchun zardobni suyultirish
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
a
d
.l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
it
a
r
o
z
a
n
a
b
i
rj
a
T
1
2
3
4
5
-
r
a
z
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
b
o
d
r
a
z
0
5
:
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
i
s
a
j
a
r
a
d
h
s
i
r
it
l
u
y
u
s
i
n
b
o
d
r
a
Z
0
0
1
:
1
0
0
2
:
1
0
0
4
:
1
0
0
8
:
1
0
0
6
1
:
1
0
0
1
:
1
E s l a t m a : Korsatilgan strelkalar suyuqlikni probirkadan pro-
birkaga quyilishini belgilaydi. Suyuqlik 5-probirkadan 1 ml olib,
dezinfeksiyalovchi moddaga quyiladi.
Diqqat! Barcha probirkalardagi suyuqlikning hajmi bir xil
bolishi lozim.
Zardob suyultirib bolingandan keyin nazorat zardob probirkasi-
dan tashqari barchasiga 12 tomchidan diagnostikum yoki yangi
tayyorlangan mikrob aralashmasi (antigen) solib chiqiladi. Bunda
probirkalarda biroz loyqalanish sodir bolishi kerak. Nazorat zardob
tiniq qoladi.
Probirkalar yaxshilab aralashtiriladi va termostatga 37°C haroratda
1824 soatga qoldiriladi. Òaxminiy natijani 2 soatdan song oqish
mumkin. Natija hamma vaqtdagidek nazorat probirkalardan boshlab
oqiladi. Nazorat zardob tiniq, nazorat antigen loyqalangan bolishi
kerak. Probirkalarni qorongi fonda kesib otuvchi yoruglikda, lupa
yoki agglutinoskopda organish mumkin.
Agar reaksiya musbat bolsa, donador chokma hosil boladi.
Agglutinat sekin-asta «zontiksimon» bolib probirka tubiga chokadi,
chokma ustidagi suyuqlik tiniqlashadi. Yirik yoki donador chokmaligini
aniqlash uchun probirkadagi suyuqlikni biroz chayqatish lozim.
Reaksiyaning intensivligi quyidagicha belgilanadi:
++++ barcha hujayralar chokma tushgan, suyuqlik tiniq bolsa,
reaksiya ota musbat deyiladi;
+++ chokma kamroq, suyuqlik tiniq bolmasa, reaksiya musbat
deyiladi;
→
→
→
→
130
++ chokma yanada kamroq, suyuqlik esa xira bolsa, reaksiya
kuchsiz musbat deyiladi;
+ oz miqdorda chokma bolib, suyuqlik xira, loyqa bolsa reaksiya
shubhali hisoblanadi;
Zchokma yoq, suyuqlik bir xilda loyqalangan, nazorat antigenga
oxshash bolsa, reaksiya manfiy deyiladi.
1. Immunitet reaksiyalari deb nimaga aytiladi?
2. Serologik reaksiyalarda qanday komponentlar ishtirok etadi?
3. Agglutinatsiya reaksiyasi deb nimaga aytiladi?
4. Agglutinatsiya reaksiyasi qoyish texnikasi qanday?
5. Diagnostikum nima?
6. Qachon mayda va yirik donador chokmalar hosil boladi?
Gemagglutinatsiya reaksiyasi
Laboratoriya amaliyotida tasiri turli xildagi ikkita gemagglutinatsiya
reaksiyasi qollaniladi.
Birinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiyaga kiradi.
Bu reaksiyada eritrotsitlar mos antitelolar bilan agglutinatsiyaga
uchraydi (gemagglutinatsiya). Bu reaksiya qon guruhini aniqlashda
keng qollaniladi.
Ikkinchi gemagglutinatsiya reaksiyasi serologik reaksiya hisoblanadi.
Bunda eritrotsitlarga antitelolar emas, viruslar hosil qiladigan
moddalar tasir etadi. Masalan, griðp virusi tovuq eritrotsitlarini va
dengiz chochqachalarining eritrotsitlarini, poliomiyelit virusiqoy
eritrotsitlarini agglutinatsiyalaydi. Bu reaksiyada tekshirilayotgan
materialda u yoki bu virusning borligi aniqlanadi.
Reaksiya qoyish texnikasi. Reaksiya probirkalarda yoki maxsus
botiq plastinkalarda olib boriladi. Virus borligi aniqlanmoqchi bolgan
material 1:10 dan 1:1280 gacha fiziologik eritmada suyultiriladi. Har
bir suyultirish aralashmasidan 0,5 ml olib, 0,5 ml 12 % li eritrotsit
osilmasi bilan aralashtiriladi. Kontrol probirkada 0,5 ml eritrotsit osilmasi
0,5 ml fiziologik eritma bilan aralashtiriladi. Probirkalarni termostatda
30 daqiqaga, plastinkani xona haroratida 45 daqiqaga qoldiriladi.
Natijani oqish. Reaksiya musbat bolsa, probirka yoki plastinka
tubida qirrali «zontiksimon» chokma hosil boladi. Reaksiya manfiy
bolsa, chetlari tekis «tugmasimon» chokma hosil boladi. Shunday
chokma nazorat probirkada ham bolishi lozim.
?
Nazorat uchun savollar
131
Tormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasi
Bu serologik reaksiya bolib, spetsifik viruslarga qarshi antitelo
virus bilan ozaro tasirga otib (antigen) uni neytrallaydi, eritrotsitlar
agglutinatsiyalash xossasini yoqotadi, yani gemagglutinatsiya reak-
siyasini tormozlaydi. Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasining
(RÒGA)ni yuqori spetsifikligi yordamida virusning turini aniqlashga
imkon tugiladi.
Reaksiyani qoyish texnikasi. 0,25 ml virusga qarshi zardob
ketma-ket ikki marta 1:10 dan 1:2560 gacha suyultirilib, teng hajmda
virus saqlovchi tekshirish materiali bilan aralashtiriladi, u gemag-
glutinatsiya reaksiyasida aniqlangan titridan 4 marta kam boladi.
Aralashmani chayqatib termostatda 30 daqiqaga qoldiriladi, songra
0,5 ml.da 12 % li eritrotsit osilmasidan solib chiqiladi. Reaksiya
uchta nazorat bilan kuzatiladi (14-jadval).
14-jadval
Òormozlangan gemagglutinatsiya reaksiyasini nazorat qilish
l
m
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
t
a
r
o
z
a
n
b
o
d
r
a
z
n
e
g
it
n
a
r
a
lt
is
t
o
r
ti
r
e
0
1
:
1
b
o
d
r
a
Z
i
r
ti
t
s
u
r
i
v
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
a
t
r
a
m
4
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
5
Do'stlaringiz bilan baham: |