Mikrobiologiya

uchun titr yarmiga teng (0,5 ml) miqdorda antigen olinadi. Bu uning
ishchi  dozasidir. Barcha tajriba uchun antigenning umumiy suyultirilishi
tayyorlaniladi, 0,5 ml.ni tajribadagi probirkalar soniga ko‘paytiriladi.
5. Antitelo bemor qon zardobi. Òajribadan oldin yangi zardobni
undagi  bor  komplementlarni  parchalash  uchun  inaktivatsiya  qilish
lozim. Buning uchun uni 30 daqiqada 56°C suv hammomida yoki
inaktivatorda qizdiriladi. Oxirgi usul afzalroqdir: u zardobni ortiqcha
qizib ketishiga, ya’ni denaturatsiyalanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Denatu-
ratsiyalangan zardob tajriba uchun yaramaydi. Bemor qon zardobi,
odatda, 1 : 10 dan 1 : 100 gacha suyultirilgan holda qo‘llaniladi.
-
t
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
,
r
a
l
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
k
it
il
o
m
e
g
a
m
e
t
s
i
s
-
o
r
ti
r
e
r
a
lt
i
s
t
k
i
g
o
l
o
i
z
i
F
a
m
ti
r
e
5
4
,
1
4
,
1
5
3
,
1
3
,
1
5
2
,
1
2
,
1
5
1
,
1
1
,
1
5
0
,
1
0
,
1
5
,
1
5
,
1
-
e
l
p
m
o
K
0
1
:
1
t
n
e
m
5
0
,
0
1
,
0
5
1
,
0
2
,
0
5
2
,
0
3
,
0
5
3
,
0
4
,
0
5
4
,
0
5
,
0
—
5
,
0
k
it
il
o
m
e
G
a
m
e
t
s
i
s
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
—
y
‘
o
q
%
3
it
i
s
t
o
r
ti
r
e
— — — — — — — —
— —
—
5
,
0
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
li
t
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
g
t
a
o
s
1
a
ji
t
a
N
q
‘
o
y
z
il
o
m
e
G
i
d
a
l‘
o
b
r
i
d
o
s
z
il
o
m
e
G
q
‘
o
y
z
il
o
m
e
G
Komplementni titrlash

140
Immun  zardoblari  ko‘pincha  ishlab  chiqarish  sharoitlarida  va
inaktivatsiya qilingan holda chiqariladi. Ularni 1 : 50  va undan yuqori
darajada suyultiriladi.
Asosiy tajribani olib borish
Òajribani olib borishda komponentlarni tartib bilan solish katta
ahamiyatga ega.Òajriba ikki bosqichda olib boriladi (19-jadval).
19-jadval
Komplementni bog‘lash tajriba reaksiyasi
,
r
a
lt
n
e
y
i
d
e
r
g
n
I
l
m
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
1
2
3
4
5
6
7
a
b
i
rj
a
t
t
a
r
o
z
a
n
-
e
t
k
a
b
k
i
g
o
l
o
i
r
a
m
e
t
s
i
s
-
r
a
z
r
a
l
b
o
d
-
it
n
a
n
e
g
o
m
e
g
-
k
it
il
-
e
t
s
i
s
a
m
i
g
a
d
i
s
a
z
o
d
i
h
c
h
s
i
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
x
1
2
h
c
i
q
s
o
b
-
1
a
m
ti
r
e
k
i
g
o
l
o
i
z
if
—
5
,
0
5
,
0
5
,
1
5
2
,
1
0
,
1
5
,
0
n
a
g
li
r
it
l
u
y
u
s
0
1
:
1
i
b
o
d
r
a
z
r
o
m
e
b
5
,
0
5
,
0
—
—
—
—
—
—
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
n
e
g
it
n
a
5
,
0
—
5
,
0
—
—
—
—
—
—
—
i
g
a
d
a
z
o
d
i
h
c
h
s
I
t
n
e
m
e
l
p
m
o
k
0
1
:
1
5
,
0
5
,
0
5
,
0
—
—
5
2
,
0
5
,
0
0
,
1
a
q
i
q
a
d
0
6
—
5
4
a
d
C
°
7
3
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
a
v
i
d
a
l
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
n
a
l
q
a
s
t
a
o
s
8
1
a
d
C
°
4
i
k
o
y
h
c
i
q
s
o
b
-
2
k
it
il
o
m
e
g
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
0
,
1
a
d
t
a
t
s
o
m
r
e
t
il
C
°
7
3
a
v
i
d
a
l
a
q
y
a
h
c
b
a
li
h
s
x
a
y
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
P
i
d
a
li
r
i
d
l
o
q
a
h
c
i
n
u
g
l‘
o
b
z
il
o
m
e
g
q
il
‘
o
t
a
d
r
a
l
a
k
r
i
b
o
r
p
-
7
a
v
6
,
3
,
2
a
ji
t
a
N
-
s
u
m
i
k
o
y
t
a
b
-
n
a
m
y
if
—
—
+
+
+
+
)
+
(
—
—

141
1-bosqich. Probirkalarga talab qilingan miqdorda fiziologik eritma,
so‘ng talab qilingan hajmda suyultirilgan zardob va shunday hajmda
ishchi dozada antigen va komplement solinadi. Òajriba, albatta, reak-
siyada ishtirok etadigan barcha ingrediyentlar: zardob, antigen gemolitik
zardob va komplement kontroli bilan olib boriladi.
Probirkalar yaxshilab chayqatiladi va 37°C haroratda 45—60 daqiqa
yoki 4°C haroratda 18 soat saqlanadi. Shu vaqt ichida spetsifik antigen
va  antitelolar  komplement  yordamida  bog‘lanib  oladi.  Reaksiyani
«sovuqda» borishi spetsifik va sezuvchanlikni oshiradi.
2-bosqich. Probirkalar termostat yoki muzlatkichdan olingandan
so‘ng ularning barchasiga oldindan 30 daqiqa termostatda ushlangan
(sensibilizatsiyalangan) gemolitik zardobdan 1 ml.dan solib chiqiladi.
Probirkalar chayqatilib va yana termostatda qoldiriladi.
Natijani o‘qish. 2, 3, 6, 7- probirkalarda to‘liq gemoliz bo‘lishi
uchun probirkalarni termostatda qoldiriladi (nazorat zardob antigen
va bir, ikki doza komplement). Eng birinchi ikki doza komplement
saqlovchi  7-probirkada  gemoliz  sodir  bo‘ladi.  Agar  bu  probirkada
gemoliz va probirka ichidagi suyuqlik tiniq bo‘lsa, boshqa kontrol
probirkalarni diqqat bilan kuzatish lozim.
2, 3 va 6-probirkalar tiniq bo‘lgani zahoti shtativdagi probirkalarni
termostatdan olish lozim. Òajriba probirkalarining termostatda uzoq
ushlanmaganini, 5-probirkada biroz loyqalanish bo‘lishini ko‘rsatadi.
5-probirkada yarimishchi dozada komplement va to‘g‘ri reaksiya qo‘yil-
ganda ham to‘liq gemoliz sodir bo‘lishi mumkin emas.
Nazorat  zardob  va  antigen  nina  (2,  3-probirkalarda)  gemoliz
bo‘lishi, ularning dozasi to‘g‘ri tanlanganini ko‘rsatadi va qayta zardob
hamda antigen komplementni bog‘lay olmaydi.
Gemolitik sistemaning kontrolida (4-probirka) reaksiya to‘g‘ri olib
borilsa, gemolizning izlari bo‘lmaydi, chunki unda komplemet yo‘q.
Nazorat  probirkalardagi  o‘zgarishlar  to‘g‘ri  ekanligiga  ishonch
hosil  qilinganidan  so‘ng  tajriba  probirkalari  tekshiriladi.  Òajriba
probirkalarida gemolizning bo‘lmasligi reaksiya natijasining musbatligini
bildiradi. Bu zardobda olingan antigenga nisbatan spetsifik antitelo
borligidan dalolat beradi.
Ular hosil qilgan kompleks komplementni bog‘lab oladi va gemoliz
reaksiyasi bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.  Agar  probirkada  gemoliz  sodir
bo‘lsa, reaksiyaning natijasi manfiy, deb sanaladi. Bu hollarda bemor
zardobidan olingan antigenga nisbatan mos antitelo bo‘lmaydi, natijada
komplement bo‘sh qoladi va u gemoliz reaksiyasida ishtirok etadi.
Reaksiya quyidagicha baholanadi:
++++ eritrotsitlar 100 % cho‘kmaga tushadi, cho‘kma ustidagi
suyuqlik tiniq bo‘ladi;

142
+++ 25 % eritrotsitlar gemolizga uchraydi. Cho‘kma ustidagi
suyuqlik och pushti rangda bo‘ladi. Komplement bog‘lanish reaksiyasi
keskin musbat deyiladi;
++ 50 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Cho‘kma ustidagi suyuqlik
pushti rangda bo‘ladi. Reaksiya natijasi musbat deyiladi;
+ 75 % eritrotsitlar lizisga uchraydi, cho‘kma ustidagi suyuqlik
och qizil rangda bo‘ladi, cho‘kma juda kam bo‘ladi;
— 100 % eritrotsitlar lizisga uchraydi. Suyuqlik tiniq qizil rangga
kiradi. Komplement bog‘lanish reaksiyasi manfiy bo‘ladi.
1. Komplement bog‘lanish reaksiyasi qaysi usulda bajariladi?
2. Komplement bog‘lanish reaksiyasida qanday sistemalar ishtirok etadi?
3. Gemolitik sistema reaksiyada qanday rol o‘ynaydi?
4. Komplement bog‘lanish reaksiyasida qancha bosqich bor va qanday
tartibda olib boriladi?
5. Komplement  bog‘lanish  reaksiyasida  gemolizning  bo‘lmasligi
nimadan darak beradi?
Yuqumli  kasalliklarning  immunoterapiya
va  immunoprofilaktikasi
Kasallikning yengil kechishi — o‘limga olib keluvchi xavfli xastalik-
larning oldini olib qilinadigan harakatlarga bog‘liqligi azaldan ma’lum.
Immunoprofilaktikani ilmiy isbotlab va amaliyotda qo‘llashni birinchi
bo‘lib Lui Paster kiritadi. U kuchsizlantirilgan mikroorganizmlarni qo‘l-
lash prinsiðlarini hamda odam va hayvonlarda uchraydigan ayrim yuqumli
kasalliklarning oldini oluvchi preparatlar (vaksinalar) tayyorlashni taklif
etadi. Bunga yuz yildan oshdi va ular hozirgi vaqtda sun’iy immunitet
hosil qilishda yuqumli kasalliklar bilan kurashishning asosi bo‘lib qoldi.
Immunizatsiya — sun’iy  faol  immunitet  hosil  qilish  uchun  inson
organizmiga  butun  hayoti  davomida  ma’lum  yoshlarda  preparatlar
yuboriladi. Chaqaloqlarga tug‘ilganining birinchi kunlaridanoq silga qarshi
BSJ vaksinasi qilinadi. Bola 1 oyligidan bo‘g‘ma, ko‘kyo‘tal, qoqshol,
poliomiyelit, qizamiq va boshqa kasalliklarni oldini olish uchun vaksinalar
bilan emlanadi. Shunday qilib, yuqumli kasalliklarga qarshi maxsus profi-
laktika ishlari olib boriladi, shuning uchun vaksinalardan foydalaniladi.
Vaksinalar  (vaccini — sigir chechagi so‘zidan olingan) — orga-
nizmga  yuborilganda  sun’iy  faol  immunitetni  vujudga  keltiradigan
preparatdir, chunki ular tarkibida antigenlar bo‘lib, bunday immun-
lash usulini vaksinatsiya deyiladi.
?
Nazorat  uchun  savollar

143
Vaksinalar o‘z tabiati  va tarkibi  jihatidan turlicha bo‘ladi. Quyidagi
vaksinalar  tafovut  qilinadi:
1. Òirik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
2. O‘lik mikroorganizmlardan tayyorlangan vaksinalar.
3. Kimyoviy vaksinalar.
4. Anatoksinlar.
Òirik  vaksinalar  verulentlik  xossasi  kuchsizlantirilgan  (lotin.
attenuer — yumshatish, kuchsizlantirish), lekin immunogenlik xossasini
(yuqumli kasalliklarni o‘ziga yuqtirmaslik xossasini chaqiradigan) saqlab
qolgan tirik mikroorganizmlardan tayyorlanadi.
Bunday  mikroorganizmlarni  olish  uchun  turli  xil  usullardan
foydalaniladi:
1. Mikroorganizmlarni o‘sish va bo‘linib ko‘payishi uchun ularni
noqulay oziqa muhitlarida o‘stirib, ularga fizikaviy va kimyoviy omillar
ta’sir ettirish yo‘li bilan olinadi.
Silga qarshi ishlatiladigan vaksina — BSJni Kalmett va Gerenlar
tayyorlashgan.
2. Infeksiya qo‘zg‘atuvchisiga sezuvchan bo‘lmagan laboratoriya
hayvonlarining organizmiga passajlash (yuborish) yo‘li bilan tayyor-
lanadi. Lui Paster shu yo‘l bilan quturishga qarshi vaksinani oladi.
3. Odam organizmi uchun kam virulent bo‘lgan tabiiy mikroor-
ganizm kulturalarini tanlash va boshqa yo‘llar bilan olish mumkin.
M. P. Pokrovskaya, N.N. Jukov-Verejnikov, E.I. Koropkovalar tounga
qarshi vaksinani shu usulda olganlar.
Òirik vaksinalar kuchli immunitet hosil qiladi, ular tabiiy infek-
siyaga  xos  faqat  klinik  belgilarsiz  yoki  kam  namoyon  bo‘ladigan
jarayonni keltirib chiqaradi. Bunda u immunogenezning barcha mexa-
nizmini harakatga keltiradi, odamda yuqumli kasalliklarning o‘ziga
yuqtirmaslik xossasini hosil qiladi.
O‘ldirilgan mikroblardan tayyorlangan vaksinalar. Bu vaksinalar
quyidagicha tayyorlanadi. Buning uchun ko‘proq tibbiy xossalarga ega
bo‘lgan  va  antigenlik  jihatdan  yuksak  sifatli  kulturalarning  ayrim
shtammlari tanlab olinib, yapaloq shisha idishlar (matraslar)ga qo‘yil-
gan agarga ekiladi. Bakteriyalar termostatda 24 soat o‘sgandan keyin
fiziologik eritma bilan yuviladi, suspenziyaning muayyan quyuqligi
(masalan, 1 ml.da 1—2—4 mlrd mikrob tanasi) belgilanadi, so‘ngra
mikroblar 60°C haroratda 1 soat qizdirish yo‘li bilan yoki kimyoviy
moddalar (fenol, formalin, spirt, aseton), ultrabinafsha nur va bosh-
qalar  bilan  o‘ldiriladi.  Bunday  ta’sir  etgan  mikroorganizmlarning
immunogenlik  xossasini  to‘liq  saqlab  qoladigan  omillargina  tanlab
olinadi. Kimyoviy vaksinalar — mikrob osilmasiga maxsus usulda ishlov
berish  yo‘li  bilan  mikrob  hujayrasining  alohida  komponentlaridan
(antigenlar)  tayyorlanadi.

144
Kimyoviy vaksinalar organizmga yuborilganda tez so‘riladi. Shuning
uchun vaksinalarga so‘rilish vaqtini uzaytiradigan moddalar: aluminiy
gidrooksidi, aluminiy kaliyli achchiq tosh, mineral yog‘lar va bosh-
qalar qo‘shiladi. Bu «depo»ni hosil qilish deyiladi.
Kimyoviy vaksinalar ichterlama, meningit va boshqa kasalliklar-
ning profilaktikasida qo‘llaniladi.
Anatoksinlar   (lotin.  ana — teskarisi,  aksi)  asosan,  antitoksik
xarakterdagi immunitet vujudga keladigan kasalliklarda organizmning
sun’iy  yo‘l  bilan  immunlash  uchun  mikrob  emas,  balki  anatoksin
ishlatiladi.
Anatoksinlar 1923-yilda Ramon ekzotoksinlarini 0,3—0,4 % for-
malin bilan zararsizlantirish va 37°C da 3—4 hafta saqlash yo‘li bilan
tayyorlanadi. Ular toksik xossalarini tamomila yo‘qotib, lekin antigenlik
xossalarini to‘la saqlagan bo‘ladi. Binobarin, anatoksinni organizmga
kiritish bilan antitoksin hosil qilinadi.
Hozirgi vaqtda bo‘g‘ma, qoqshol va boshqa qo‘zg‘atuvchilarning
toksinlaridan  anatoksinlar  olinmoqda  va  keng  qo‘llanilmoqda.
Anatoksinlar  oziqa  muhit  aralashmalaridan  (ballast  oqsillardan)
tozalanadi va yuborilgan joyidan asta-sekin so‘riladigan moddalarga
shimdiriladi.
Vaksinalar  tarkibiga  kiruvchi  antigenlarning  miqdoriga  ko‘ra,
quyidagi vaksinalar farqlanadi: monovaksinalar (bir turdagi antigen-
lardan tashkil topgan), divaksinalar (ikkita tur antigendan), trivak-
sinalar (uch tur antigenlardan tashkil topgan) va boshqalar.
Assotsiatsiyalangan vaksinalar turli xil bakteriyalarning antigenidan
va anatoksinlaridan tayyorlanadi. Masalan, assotsiatsiyalangan ko‘kyo‘tal,
bo‘g‘ma, qoqshol vaksinasi (AKDS), o‘zida o‘lik ko‘kyo‘tal mikroblari
va bo‘g‘ma, qoqshol anatoksinlarini saqlaydi.
Vaksinalarni mushak ichiga, teri ostiga, teri ustiga, teri ichiga,
og‘iz orqali yuboriladi. Vaksinatsiya (emlash) bir marotaba, ikki yoki
uch marotaba 1—2 hafta yoki undan ko‘p vaqt oralig‘ida emlanadi.
Vaksinaning xarakteriga ko‘ra, har bir vaksina uchun yuborish sxemasi
ishlab chiqilgan.
Vaksina  yuborilgandan  keyin  umumiy  va  mahalliy  reaksiyalar
yuzaga kelishi mumkin. Umumiy reaksiyalarga haroratning ko‘tarilishi
(39°C gacha), bosh og‘rishi, tinka qurishi, holsizlanish va boshqalar
kiradi.  Bu  holat  ikki-uch  kundan  keyin  o‘tib  ketadi.  Mahalliy
reaksiyalarga vaksinatsiyadan so‘ng 1—2 kun o‘tgach, vaksina yuboril-
gan joyda infiltrat va qizarish hosil bo‘ladi. Vaksinalar (tulyaremiyaga,
silga qarshi va b.) teri ustiga yuborilganda, mahalliy reaksiyalarning
yuzaga kelishi emlashning ijobiy ta’siridan darak beradi.
Emlash  ruxsat  etilmaydigan  kishilarni  aniqlash  maqsadida,
emlanuvchi kishilarning vaksinatsiyadan oldin tibbiy ko‘rikdan o‘tka-

145
zish talab etiladi. Qanday kasalliklari bor kishilarni emlash mumkin
emasligi instruksiyada ko‘rsatib qo‘yiladi. Masalan, harorat ko‘tarilgan
hollarda,  o‘tkir  yuqumli  kasalliklarda,  allergiya  va  boshqalarda.
Shuningdek, ayollar homiladorligining ikkinchi yarmida emlanmaydi.
Vaksina  yordamida sun’iy emlashdan keyin immunitet 6 oydan
1 yilgacha, chinchechak, tulyaremiya va boshqa ba’zi infeksiyalarda
bir necha yil saqlanadi. Vaksinatsiyada immunitet inyeksiyadan so‘ng
1—2 hafta o‘tgach paydo bo‘ladi.
Immunitetni yuksak darajada va uzoq muddatda saqlash uchun
revaksinatsiya (ya’ni, takror vaksinatsiya) o‘tkaziladi, u organizmning
immunitet vujudga keltirishdagi faolligini oshiradi. Revaksinatsiya bir
necha oyda (bo‘g‘mada) yoki bir necha yilda (chinchechakda) bir
marta o‘tkaziladi.
Vaksina va anatoksinlar bakterial preparatlar ishlab chiqariladigan
korxonalarda tayyorlanadi. Ularni tayyorlash uchun katta miqdorda
mikrob osilmasi (biomassa) yoki virus saqlovchi material kerak bo‘ladi.
Òayyor preparatlar ampula yoki shishalarga solinadi va ko‘p hollarda
quritiladi. Quruq preparatlar faollik va boshqa xossalarini uzoq vaqt
saqlab qoladi. Ayrim vaksinalar tabletka yoki drojji ko‘rinishida chiqa-
riladi, masalan, poliomiyelitga qarshi vaksina.
Har bir ampula, shisha va qutichalarga preparatning nomi, hajmi,
ishlatilish muddati, seriya raqami, nazorat raqamlari yoziladi. Prepa-
ratlar, asosan, 4°C da saqlanadi. Ularni muzlatish, so‘ng eritish va
yuqori harorat ta’siridan saqlash, jo‘natilayotganda kerakli sharoitlarga
rioya qilish lozim.
Òashqi ko‘rinishida o‘zgarish bo‘lgan va darz ketgan ampulalarni
ishlatish man etiladi. Vaksinaning alohida turi bu autovaksinadir. Ular
bemor  organizmidan  ajratib  olingan  mikroblarda  bakteriologik
laboratoriyalarda tayyorlanadi.
Autovaksina  o‘sha  bemorni  davolash  uchungina  qo‘llaniladi.
Ko‘pgina autovaksina surunkali shaklda o‘tadigan infeksiyalarni davo-
lashda qo‘llaniladi (stafilokokk va b.). Ularni sxema asosida kam dozada
ko‘p  marotaba  yuboriladi.  U  organizmning  himoya  kuchini
kuchaytiradi va bemorning sog‘ayib ketishiga yordam beradi.
Zardoblar organizmga yuborilganda, sun’iy passiv immunitet hosil
qiladigan  preparatlardir,  chunki  ular  tarkibida  tayyor  antitelolar
bo‘ladi. Ular ikki xil bo‘ladi: davolashda va profilaktikada qo‘llaniladigan
zardoblar hamda diagnostik zardoblar.
Bu preparatlar o‘zida tayyor antitelolar saqlaydi. Ularni donor
qonidan, ya’ni odam yoki hayvonlarni maxsus immunlash yo‘li orqali
tayyorlanadi (qizamiq,  qoqshol,  gripp).   Bundan tashqari,  kasallanib
o‘tgan yoki sog‘lom odam qonida yetarli miqdorda antitelolar bo‘lsa,

146
ularning qon zardobi ham qo‘llaniladi. Shuningdek, immun preparat-
larni tayyorlashda xomashyo sifatida yo‘ldosh va abort qonidan ham
foydalaniladi.
Antibakterial va antitoksik zardoblar mavjud. Antibakterial zar-
doblar kamroq qo‘llaniladi. Antitoksik zardoblar ko‘proq ahamiyatli,
ular antitoksinli bo‘lib, bo‘g‘ma, qoqshol, gazli gangrena, botulizm
va  boshqa  kasalliklarni  davolashda  qo‘llaniladi.  Zardoblar  alohida
institutlarda  tayyorlanadi,  ularni  zardob  tayyorlaydigan  maxsus
bo‘limlari bo‘ladi. Otlar zardobida antitoksin yetarli darajada to‘plan-
guncha  ular   anatoksin  bilan  uzoq  vaqt  immunlanadi  (giperimmu-
nizatsiya). So‘ngra ulardan qon olinib, tindiriladi va zardob ajratiladi,
titrlanadi (1 ml.dagi antitoksik birikmalar miqdori aniqlanadi), keyin
uni steril holda saqlash uchun unga konservantlar (xinazol, xloroform)
qo‘shiladi, ampulalarga quyiladi va davlat nazoratidan o‘tkaziladi.
Ot qonidan olingan preparatlar o‘zida odam uchun begona bo‘lgan
oqsillarni  saqlaydi,  ularni  organizmga  qayta  yuborilganda  allergik
reaksiyalar: zardob kasalligi va anafilaktik shokni yuzaga keltiradi. Buni
oldini olish maqsadida zardobli preparatlarni organizmga ehtiyotlik
bilan (Bezredko usulida) yuboriladi.
Hozirda antitoksik zardoblarni ballast oqsillardan turli fizikaviy-