Miftahu-l-ulum

II bob bo‘yicha xulosa
Xulosa qilib aytganda, Sakkokiyning “Miftahu-l-ulum” asari tom ma’noda o‘zining mukammalligi bilan arab tilshunosligida munosib o‘rin egallagan asar hisoblanadi. Asarning birinchi qismi sarf ilmiga bag‘ishlangan bo‘lib, uni uch bob, o‘n to‘qqiz fasl, o‘n uch turga ajratgan. Sakkokiy birinchi bo‘lib ishtiqoqqa alohida to‘xtaladi. So‘z yasalishi borasida Sakkokiy boshqa olimlarda uchramaydigan ishtiqoqning tizimli qonunlarini ishlab chiqqan. Bu borada Sakkokiy Kufa va Basra tilshunoslik maktablarining qarashlarini o‘rgangan holda yo‘l olib borgan. O‘rta asrlarda arab tilshunoslaridan Ibn Durayd ishtiqoqga oid uni bir so‘zdan boshqa ma’nodagi so‘zni olishligi, bunda uch xil ishtiqoq hosil bo‘lishi haqidagi qarashlari haqida fikr yuritilgan.
Sarf ilmi yasalgan so‘z va o‘zak o‘rtasidagi bog‘liqliklarni o‘rganadi. Ikkita so‘z o‘xshash bo‘lsayu, ma’no doirasidan chiqib ketsa, ularning asli bir o‘zak emasligi, bular o‘rtasida sarfning qoidalari yo‘qligi ma’lum bo‘ladi. Bu o‘xshashliklarda boshqa tillardan farqli ravishda arab tilida faqat undosh o‘zak harflariga e’tibor qaratiladi. Arab tilida sarfning asosiy materiali undosh harf hisoblanib, unli harf bu jarayonda ishtirok etmaydi. Har bir yasalgan so‘z ortida boshqa so‘z yotmaydi va bu yasalish ma’lum vaznga ko‘ra biror yo‘l, usul bilan yuzaga kelgan bo‘ladi. Har bir yasalishda ikki xil munosabat bor, yasashga asos bo‘lgan vazn va shu vaznda yasalgan so‘z.
Bundan tashqari, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Sakkokiy “Miftahu-l-ulum” asarida fe’ldan yasalgan ismlarni har birini alohida fasllarga ajratib ko‘rsatishi asarning qanchalik tilshunoslikda muhim ahamiyat kasb etishiga yorqin dalildir. Ulardan ba’zilarini tafsilotlari bilan ta’riflab bergan bo‘lsa, ba’zilarini esa muxtasar aytib o‘tishni lozim topgan. Masdarning turlari haqida batafsil tushuntirib o‘tgan, uning semantikasiga alohida e’tibor berib uch turga ajratgan, u boshqa fe’ldan yasalgan ismlardan murakkabligi uchun birinchi fasldayoq tushuntirib o‘tishni lozim topgan. Uch o‘zak undoshli mujarrad va to‘rt o‘zak undoshli mujarrad fe’llardan hosil qilingan masdarlarni har birini vaznlarini yozib chiqib, misollar bilan dalillagan. Aniq va majhul nisbat sifatdoshlarini sodda qilib keltirganligi sababli o‘quvchida bu mavzuni tuzilishi jihatdan murakkab emasligi haqida tushuncha hosil bo‘ladi.