Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Qonunga qarshi motivatsiya

Yuqorida ko`rib chiqilgan ichki va tashqi sharoitlar dyelinkvyent axloqning shakllanishiga imkon byeradi. Ayni damda, qonunbuzarlikni yoritib, ko`pchilik mualliflar dyelinkvyent axloqning paydo bo`lishida shaxsantiijtimoiy yo`nalganligining qal qiluvchi roli qaqidagi xulosaga yonbosadilar. Gap qonunga qarshi axloqning byevosita sababi bo`lib chiquvchi maxsus motivatsiya qaqida boradi. V.N.Kudryavtsyev [11] shaxsning antijamoatchilik oriyentatsiyasi to`qrisida so`zlaydi. Boshqa mualliflar o`xshash atamalardan foydalanadilar: shaxsning kriminogyenli dyeformatsiyasi, antijamoatchilik ko`rsatmalari, antiijtimoiy yo`nalganlik, qonunga qarshi motivatsiya. Ushbu atamalar shaxsning birmuncha turqun va ustun bo`lgan sabablar – ichki ishonch istagi, ehtiyoj, ko`rsatmalar, qadriyatlar, manfaatlar va e'tiqod tizimini byelgilaydi.

Qonunga qarshi motivatsiya ifodalanishning turli manba, shakl va darajasiga ega bo`lishi mumkin. V.V.Lunyeyev [17] qonunga qarshi harakatlarning quyidagi yetakchi motivatsiyalarini ko`rib chiqadi: qarazli-ta'magir, zo`ravon-egoistik, anarxistik-individualistik, yengiltabiat mas'uliyatsizlik, qo`rqoq jur'atsizlik.

1. 
   Dolgova [5] o`smirlar misolida shaxs dyeformatsiyasining zo`ravon va qarazli tiplarini ajratadi. Zo`ravonlik tipida o`z-o`zini tasdiqlashga intilish, o`zini kuchli, qaqiqatgo`y, har doim yordamga tayyor myeqribon natura dyeb tasavvur etish xog’ishi mavjud. Biroq qaqiqatgo`ylik qaqidagi tasavvur bunday shaxslarda noto`qri, ish moqiyati bo`yicha ularning axloqi jinoyatchining axloqi hisoblanadi. Ular uchun guruhli egoizm, norasmiy guruhlarga zich boqlanganlik, shafqatsizlik, kuchga ibodat qilish, o`z axloqining to`qriligiga ishonch tipikdir. qarazli tip uchun guruhli emas, individual egoizm xaraktyerli. Uning vakillarida qadriyatli oriyentatsiya ancha nuqsonli, ular o`z harakatlarining qonunga qarshi xaraktyerini to`la anglaydilar. Bunday o`smirlarni sirlilik, axloqsizlik, qarazli ko`rsatmalarning mavjudligi, anchagina chuqur ijtimoiy qarovsizlikni farqlaydi. Amaliyotning kattagina qismida ko`rsatilgan tiplarning kombinatsiyasi bilan ish olib borishga to`qri kyeladi.
   

Qonunga qarshi motivatsiya aniq shaxs motivlaridan ustunlik qiluvchi mustaqkam tizim sifatida byevosita uning huquqiy ongi bilan bog’liq. huquqiy ong quyidagilarni ko`zda tutadi: 1) qonunlarni bilish va ularni tushunish; 2) qoidalarni shaxsga aqamiyatli kabi qabul qilish, ularning foydaliligi va qaqqoniyligiga ishonish; 3) qonun va qoidalarga muvofiq tayyorlik, malaka va odatlarni harakatlantirish. Shubhasiz, mye'yoriy ijtimoiy rivojlanish madaniy (shu jumladan, huquqiy) mye'yorlarni individual qadriyatlarga aylanish jarayonini ko`zda tutadi. Shaxsiy mazmun tizimi orqali singan huquqiy mye'yorlar ixtiyoriy boshqaruv bilan uyqunlashib, shaxsning qonunga bo`ysunish kabi sifatini ta'minlaydi.

N.F.Kuznyetsova [5] katta odamlarning qonunga bo`ysunishining moti- vatsiyasini aniqlash maqsadida so`rovnoma o`tkazdi (1984). So`ralganlar orasida 52,3 foizi qonun va tartibning foydaliligiga o`z ishonchlarini; 27,4 foizi – qonunga

amal qilish odatini ta'kidladilar. Yakka javoblar (4 tadan 1,5 foizgacha) – boshqalar namunasining ta'siri, atrofdagilarning ishonchini yo`qotish qo`rquvi, shaxsiy hisob-kitob, muqokamadan qochish istagi. Faqat 0,9 % ryespondyentlar qonunga bo`ysunishning sababi sifatida jazodan qo`rqish ekanini ta'kidlaganlar. Yoshlarda jazodan qo`rqish qiyla ifodalangan: 7 foiz so`ralganlar shu sababni aytganlar. Biroq umuman olganda jazodan qo`rqish jinoyat sodir etishga qarshilik qilmaydi. Tadqiqotlar ma'lumotlari bo`yicha 2 mingta maxkumlardan faqat 4 foiz ryespondyentlargina jinoyat sodir etayotib uning ortidagi jazo qaqida o`ylanganlar. Ushbu tadqiqotlarning ko`rsatishicha, jinoyatchilarda qonunga bo`ysunish mye'yoriy odamlarnikiga qaraganda 5-9 marta past.

Shunday qilib, qoidalarni bajarish yoki uni buzishning motivatsiyalari turli- tuman bo`lishi mumkin ekan. qonunga qarshi harakatlarni qo`zqatuvchi alohida sabablar quyidagilar bo`lishi mumkin: tyezda lazzat olishga intilish, o`z-o`zini tasdiqlashga, qulaylikka yoki yuqori ijtimoiy mavqyega intilish, oppozitsion axloq (buzishga ichki intilish, taqiqlar), axloqiy styeryeotiplar (kriminal muqitda bo`lish tajribasi), tajovuz va sadistlikka moyillik, ijtimoiy styeryeotiplar va an'analarga ergashish, guruhga mansublikni qis qilish va uni ma'qullashga ehtiyoj, zyerikish, xatar va o`tkir hissiyotlarga intilish, frustratsiya, majburiy qimoya zarurati, altruizm (boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar evaziga qonunbuzarlik).

Ryejissyor Lyuk Byessonning “Lyeon” (1996) filmida dyelinkvyent axloqning ikkita motivatsion chiziqlarni qarama-qarshi qo`yadi.

Birinchi chiziq – “tozalovchi”, vijdonli kallakyesar, boshidanoq tanlash imkoniyatidan maxrum bo`lgan Lyeon obrazida gavdalantirilgan. Italiyadan kyelgan savodsiz emigrant Lyeon (Jan Ryeno) Amyerikaga qyech bir kasb va yashash uchun mablaqsiz kyeladi. “Marqamatli qariya” Toni Lyeonga killyerlik ishini topib byerib, undan foydalangancha “yordamlashadi”. Lyeon yashashni istash va qayotni syevish nima ekanini bilmaydi. U shunchaki yolqiz o`zi bu shafqatsiz qayotda yashaydi. U o`z ishini “faqat ayollar va bolalar emas” qat'iy tamoyilga rioya qilgan qolda vijdonan bajaradi. Uning qayotida oilasini yo`qotgan Matilda ismli qizning tasodifan paydo bo`lishi Lyeonda insoniy moqiyatni – xayrixoqlik, qamxo`rlik, muqabbatni uyqotadi. Lyeon o`zining yagona syevgisini qimoya qilgancha asl qotillar bilan kurashda qalok bo`ladi.

Ikkinchi chiziq qaqramon Garri Oldman – giyohvand moddalar bilan kurash bo`yicha bo`limni boshqaruvchi psixopat-politsiyachi bilan taqdim etilgan. qokimiyatni byeruvchi o`tkir shaxsiy sifatlarga ega bo`lib, ulardan nozik jinoyatlarni sodir etishda foydalanadi. Bu, shubhasiz, dyelinkvyent shaxsning yagona qonuni – qonunsizlikdir. Ko`p narsaga ega bo`lib, u faqat bitta narsadan – boshqa odamning yuzida o`lim qo`rquvining mushoqadasidir.

Adbatta, dyelinkvyent axloq bilan to`qnashib, biz dastavval uning ortida yashiringan sabablarni tadqiq etmoqimiz zarur.

Ongsiz motivatsiyani ochuvchi psixoanalitik tadqiqotlarda dyelinkvyentlik ichki nizo va oddiy qimoya natijasi sifatida ko`rib chiqiladi. Antiijtimoiy axloq qolatida dyelinkvyentlikning quyidagi ongsiz sabablari harakatlanishi mumkin [2, 15, 19, 30]:

• 
  tyezkor qoniqishni talab qiluvchi istak;
  
• 
  kuchsiz qazab, umidsizlik – razryadka izlovchi tajovuzni boshdan kyechirish;
  
• 
  o`ch olishni talab qiluvchi xafalik;
  
• 
  qaqiqatni tiklashga sabab bo`luvchi qasad;
  
• 
  ishonchsizlik va masofani saqlashga intilish;
  
• 
  uluqvorlik va qudratlilik fantaziyasi.
  

Shaxsiy dinamika A. Ayxorn nuqtai nazaridan dyelinkvyentlikning ikkita asosiy tipning mavjudligini ko`rsatadi:

Antiijtimoiy axloq bilan chyegaradosh asabiy qolat; qachonki shaxs ichki nizo qolatida bo`ladi va uning qaysidir qismi aybdorlik tuyqusini uyqotib, dyelinkvyent axloqni ta'qiqlaydi. Aybdorlik tuyqusi ustunligida dyelinkvyent o`zini qalati tutadi, masalan, o`qirlangan shapkada yuradi yoki o`qrilikdan foyda olmaydi. U aniq fosh bo`lishni istaydi va ko`pincha shunday bo`ladi qam. Uning tushiga daqshatlar kirib chiqadi. U jazodan kyeyin yengillikni qis qiladi. qator qollarda jinoyatchilarda aybdorlik qissi jinoyat sodir etishdan oldin paydo bo`ladi. Bunda dyelinkvyentlik supyer-Ego bosimidan yengillashish olish istagi tufayli vujudga kyeladi;

Asabiylik byelgilarisiz antiijtimoiy axloq. Bu qolda nizo “tashqariga chiqarilgan” – bu libid istaklarning erta frustratsiyasi sababli atrofdagilar bilan ochiq nizo.

Biroq jazoga ixtiyorsiz ehtiyoj [2, 145-b.] va qoniqish tamoyilining ustunligi bosqichidagi qayd qilingan har ikki vaziyatda ham ifodalangan.