Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Kontsyeptual modyellar

Muqtoj axloq tabiati qaqidagi tasavvurlar madaniyatning rivojlanishi bilan parallyel ravishda rivojlandi va qozirgacha mukammal dyeb hisoblash mumkin ems. Tarixan birinchi bo`lib, eqtimol, addiktiv axloq ruqsizlik va ma'naviy nomukamallik oqibati sifatida ma'naviy modyel chiqdi. Bu modyel qalokatli

odatlar odamning gunoqkorligi ko`rinishlaridan biri hisoblanishiga mos tushuvchi diniy dunyoqarash boshlanadi.

Etik nuqtai nazardan odam o`z axloqiga to`la mas'uliyatni oladi. Masalan, piyonistalar o`z ishqibozligiga byeriluvchan gyedonistik kayfiyatdagi individ hisoblanadilar. Albatta, axmoqona odatlardan qutulish uchun o`ziga ichishni man etish va sust irodani obrazli qilib aytganda “sochidan ushlab botqoqdan tortib olishga urinish” bilan yengish zarur. qozirgi vaqtda axloqiy modyel, agar o`rni bo`lsa, giyohvand moddalarga boqlanib qolganlarga giyohvand moddalarni istye'mol qilish va qonunbuzarlik sodir etish o`rtasidagi zich aloqaga asosan qo`llaniladi.

Addiktiv axloqning boshqa kontsyeptual paradigmasi kasallik modyeli hisoblanadi. Ushbu modyel mutaxassislar orasida ommaviylikka erishdi va kyeng jamoatchilik e'tirofini oldi (masalan, “O`n ikki qadam” dasturi doirasida). Ko`rib chiqilgan modyelga muvofiq boqlanib qolish o`zida maxsus yordam olishni talab qiluvchi kasallikni aks ettiradi. Bunda addikt qisman o`z kasalligining o`tishida mas'uliyatdan qisman ozod bo`ladi. Masalan, kak diabyetik o`z diabyetiga javob byerishi mumkin bo`lmaganiday, piyonista ham o`z piyonistaligi uchun javobgar emas. Addiktlar ekzogyen moddalardan boqlanib qolishga immanyent moyilligi bo`lgan odamlar sifatida ko`rib chiqiladi. Modomiki, muqtojlik qiyin davolanuvchi dyeb tan olingan ekan, u bilan azoblanuvchi odam butun qayoti davomida bu oqriqli maylga qarshilik ko`rsatishi lozim. Va aynan shuning uchun u shaxsan javobgardir.

Anonim piyonistalar jamiyatida (AL) davolashning nisbatan yuqori samarasi kasallik modyeli ommaviyligining o`sishiga olib kyeldi. Giyohvandlikka boqlanib qolganlar anonim giyohvandlar (AN) tashkilotini yaratib, muvaffaqiyatga AA erishishga urinmoqdalar. Kak otmyechayet P. Kuttyer ta'kidlashicha, bu qisman piyonista shaxslar va giyohvand moddalarni istye'mol qiluvchi odamlar o`rtasidagi aqamiyatli farqni tushuntiradi [12, 211-b.].

Boshqa simptomatik modyel addiktiv axloqni alohida axloqiy “simptomlar” yoki odatlar sifatida o`rganishni ko`zda tutadi [5]. Masalan, chyekish jiddiy shaxsiy muammolar bilan qam, kasallik buzilishlari bilan ham bog’liq bo`lmagan oddiy odat bo`lishi mumkin. Bunday axloq axloqning boshqa har qanday (shu jumladan, foydali) styeryeotipi kabi o`rganish qonunlari bo`yicha shakllanadi. Masalan, o`smir chyekishga o`zi uchun aqamiyatli bo`lgan kompaniyada tyengdoshlarining ma'qullashini olib va kattalikni qis qilib, qo`shilishi mumkin. Albatta, tibbiy-psixologik ta'sir aniq bir simptom – odatga yo`nalgan bo`lishi darkor. Buning uchun quyidagilarni aniqlab olish muqim: shaxs ushbu axloqdan (u nima bilan o`z-o`zini mustaqkamlaydi) qanday psixologik foyda chiqaradi; u, odatda, qanday sharoitlarda o`tadi (nima uni mustaqkamlaydi); Nihoyat, qachon va nima uchun u namoyon bo`lmaydi (uning ingibitorlari qanday). Olingan axborotga asosan uni har doim namoyon bo`lganda “jazolab” va aksincha, ijobiy axloqni mstaqkamlab, istalmagan axloqqa ta'sir ko`rsatishni ryejalashtirish mumkin. Masalan, agar biz chyekishni tashlashni istasak, uyda sigaryeta saqlamasligimiz; syekin-asta chyekilgan sigaryetalar sonini kamaytirib borishimiz,

chyekishdan tiyilganda o`zimizni raqbatlantirishimiz, qachonki chyekishga xog’ish tuqilganida “boshqa” yoqimli nimanidir qilishimiz kyerak.

Ko`rib chiqilgan tamoyil dorivor pryeparatlardan foydalanish yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan, bog’liqlik bilan ajralishni istagan odamga ichkilik yoki giyohvand moddalarni istye'mol qilganda o`ta noxush ryeaktsiyalarni (yurak urishi, bo`qilish, vaqima) uyqotuvchi pryeparatlarni kiritish mumkin. Ushbu qolda avval istalgan ob'yekt qo`rquv yoki nafratlanish bilan assotsiatsiyalanishni boshlaydi va muqtoj axloq syekin-asta so`nishi mumkin. Boshqa qollarda giyohvand moddalarni qabul qiluvchi ryetsyeptorlarni bloki- rovkalovchi (“o`chiruvchi”) dorilardan foydalaniladi. Shunga o`xshash moddalar ta'siri ostida shunchaki kutilgan kayf bo`lmaydi, shu bilan muqtoj axloq mustaqkamlanmaydi va istye'mol qilish ma'nosiz bo`lib qoladi.

Simptomatik modyel yetarlicha ishonchli ko`rinadi. U addiktiv axloqning turlicha shakllarida – mustaqil yoki komplyeks ryeabilitatsiya doirasida kyeng foydalaniladi.

Muqtoj axloqning eng kam tarqalgani psixoanalitik modyeldir [12, 21, 28]. Eqtimol, bu addiktiv buzilishning psixoanalitik tyerapiyasi qali yuqori samaradorlikka erishmagani bilan bog’liqdir. Ayni vaqtda muqtoj axloq shakllanishining psixodinamik myexanizmlari uning tabiatini tushunish uchun o`ta muqim dyeb tan olinadi. Psixoanalitik modyelga muvofiq addiktiv axloq shaxsiy dinamikaning buzilgan ko`rinishlaridan biri hisoblanadi. Muqtoj axloqqa individual moyillik qayotning birinchi yillarida aniqlanadi. Kyeyin u ixtiyorsiz sabablar kabi inson xaraktyerining xususiyatlari (masalan, oral xaraktyer) bilan uyqotiladi va quvvatlanadi.

AA tashkiloti kasallikka boqlanib qolishni tan olishiga qaramay, uning faoliyati shaxs ichki tuzilmaviy o`zgarishlarini jadal qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan. Masalan, zich shaxslararo munosabatda ichkilikdan tiyilish kontyekstida qachonki odamlar baxtsizlik bo`yicha o`rtoqlari bilan e'tiborli va qamxo`r birlashishni qis qilgandagina erishiladi. qamxo`rlik qiluvchi figuralar psixotyerapyevt intyernalizatsiyalangani kabi obrazda intyernalizatsiyalanadi. Bu, o`z navbatida, piyonistaga impulsni nazorat qilishga yordam byeradi va uning Egosini kuchaytiradi.

Tizimli-shaxsiy modyelda muqtoj axloq shaxsning aqamiyatli munosabatlar tizimi va qayotiy muqim funktsiyalarning uzilishi bilan bog’liq disfunktsional kabi ko`rib chiqiladi [10, I]. Masalan, ichkilikni istye'mol qilish chastotasining oshishi ishdagi omadsizliklar bilan bog’liq bo`lishi mumkin, o`smirning giyohvand moddalarga tobye bo`lib qolgan axloqi – ota-onalarini ajrashishdan to`xtatish maqsadi bo`lib xizmat qilishi; ko`p ovqat yeyish esa – jinsiy-shaxsiy muqitdagi muammolar qaqida signal byeradi.

Tizimli-shaxsiy modyel oilaviy maslaqatlashish va psixotyerapiya doirasida birmuncha to`liq amalga oshadi. Shuningdyek, unga ba'zi ryeabilitatsion tizimda ustuvorlik byeriladi. Masalan, «Day-Top International» dasturi dyeviant shaxsni moslashmagan, ijtimoiy aloqalardan yulib olingan sifatda ko`rib chiqadi. Dasturning maqsadi addikt yoki dyelinkvyentning guruh qoidalari va o`z axloqiga

mas'uliyatni qabul qilish orqali guruh (jamiyat)da yashash qobiliyatini tiklash hisoblanadi.

Tobye axloqning sanab o`tilgan kontsyeptual modyellari uning murakkabligi va ko`p obrazliligini aks ettiradi. Fan rivojlanishining zamonaviy bosqichida ustuvorlik komplyeks – boqlanib qolishni murakkab ko`p darajali “jamiyat – shaxs – organizm” tizimida ishlashining buzilishi sifatida ko`rib chiquvchi addiktiv axloqning biopsixoijtimoiy modyeliga byerilishini ta'kidlash zarur. Bu dyemakki, addiktiv axloq bir vaqtning o`zida bir nyecha planda ko`rib chiqilmoqi lozim: madaniy, ijtimoiy, huquqiy, psixologik, tibbiy-biologik.